سؤال ۱۲۱: لطفا با استفاده از آیات و روایات راه توبه از گناه حق الله و حق الناس را توضیح دهید؟
پاسخ ۱۲۱: طبق برخی از روایات تمامی گناهان کبیره اند و هیچ گاه نباید به کوچکی گناه نگاه کرد، بلکه نگاه به بزرگی کسی باید کرد که نسبت به او گناه واقع می شود.[۱] در این زمینه پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) می فرماید: لَا تَنْظُرُوا إِلَى صَغِيرِ الذَّنْبِ وَ لَكِنِ انْظُرُوا إِلَى مَا اجْتَرَأْتُمْ؛ نگاه نکنید به کوچکی گناه، بلکه نگاه کنید به جرأتی که بر خداوند پیدا کرده اید به سبب گناه تان.[۲]
حق الناس
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) با اصحاب نشسته بودند، حضرت فرمودند: بیچاره چه کسی است؟ یک نفر گفت: کسی که مثلا دختر بزرگ دم بخت داشته باشد و دست او هم خالی باشد. دیگری گفت: کسی که بدهکار باشد و طلبکار بر در خانه بیاید و آبرویش را ببرد. یکی گفت: کسی که بی خانمان باشد. هر کسی یک چیزی گفت. حضرت فرمودند: نه این ها بیچاره نیستند! بیچاره شخصی است که از دنیا برود و حق الناس بر گردن او باشد.[۳]
فردی که حق الناس بر گردن اوست فردای قیامت که می شود شخص طلبکار جلوی او را گرفته و اجازه رد شدن به او نمی دهد. می گوید پول من را بده! هر چه بگویی اینجا که پول نیست. می گوید من رهایت نمی کنم. برای هر یک تومان، هفتاد نماز مقبول از شما می گیرد تا راضی شود. و در روایتی دارد که شخص طلبکار برای آنکه رضایت دهد هفتاد هزار نماز مقبول از بدهکار می گیرد. اگر وی بگوید من این قدر نماز مقبول ندارم، به جای طلبی که از او دارد گناهان طلبکار را به شخصی که حق الناس بر گردنش دارد می دهند.
يُؤْتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِصَاحِبِ الدَّيْنِ يَشْكُو الْوَحْشَةَ فَإِنْ كَانَتْ لَهُ حَسَنَاتٌ أُخِذَ مِنْهُ لِصَاحِبِ الدَّيْنِ وَ قَالَ وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ لَهُ حَسَنَاتٌ أُلْقِيَ عَلَيْهِ مِنْ سَيِّئَاتِ صَاحِبِ الدَّيْنِ. [۴]
در ملاک کبیره بودن گناه چند معیار ذکر شده است:
- هر گناهی که در قرآن و حدیث به کبیره بودن آن تصریح شده باشد.
- هر معصیتی که در قرآن مجید یا سنت معتبره، وعده آتش جهنم بر ارتکاب آن رسیده باشد.
- هر گناهی که در قرآن و سنت، از گناهانی که کبیره بودن آن مسلم است، بزرگ تر شمرده شده باشد.
- هر گناهی که نزد متدینین و متشرعین بزرگ شمرده شود به طوری که یقین حاصل شود که بزرگ شمردن آن منتهی به زمان معصوم(ع) می شود.[۵]
در مورد بخشیده شدن گناه خداوند در قرآن می فرماید: ای بندگان من که دربارۀ خودتان اسراف کرده اید (گناه کرده اید) نا امید از رحمت خدا نشوید خداوند همه گناهان را می بخشد.[۶]
علامه طباطبائی از قول امام باقر علیه السلام این آیه را امیدوار کننده ترین آیات معرفی کرده است.[۷]
در قرآن هم «توبه عبد» مطرح است و هم «توبه خدا». توبه عبد به معنای برگشتن عبد به سوی خدا با ترک گناهان خود است. توبه خدا به معنی برگشت خدا به سوی عبد خود با نظر لطف و مرحمت است. توبه انسان گناهکار در بین دو توبه خدا قرار دارد. به این صورت که ابتدا خدا به سوی انسان گناهکار بر می‌گردد و گناهکار به این وسیله توفیق توبه پیدا می‌کند و بار دوم خدا بعد از توبه عبد به سوی بنده خود بر می‌گردد و توبه او را می‌پذیرد و او را می‌بخشد.[۸]
چگونگی توبه کردن در گناهان مختلف با هم فرق دارد چون گناهان دو نوع هستند: حق الله و حق الناس.
نحوۀ توبه از گناهانی که حق الله هستند ندامت و پشیمانی واقعی و عزم بر ترک دائمی و عدم بازگشت به آن است و در مواردی که امکان تدارک آن باشد، آن عمل واجب ترک شده را قضاء نماید؛ مثل قضاء نماز هایی که نخوانده و روزه هایی که نگرفته و…، و در مورد گناهانی که حق الناس هستند نیز علاوه بر ندامت و پشیمانی باید حق مردم را ادا کند مگر اینکه صاحب حق از حق خود بگذرد و او را حلال کند.
امام باقر علیه السلام می فرماید: کسی که در راه خدا شهید شد از هر گناهی پاک می شود مگر بدهکاری (حق الناس) که کفاره ندارد یا باید دینش پرداخت شود یا طلبکار ببخشد.[۹]
شهید دستغیب (ره) با استفاده از آیات و احادیث در این زمینه فرموده است: لوازم حسرت و ندامت بر گناه سعی در تدارک آن است؛ یعنی اگر حق الله بود؛ مانند ترک نماز و روزه، زکوة و حج، قضای آن را به جای آورد و اگر حق الناس و از حقوق مالی است، به صاحبش و اگر مرده به ورثه اش بپردازد و اگر حق عرضی) آبروئی) است حلالیت بطلبد و اگر حق قصاص یا دیه بود خود را تسلیم او کند تا قصاص کند یا دیه بگیرد یا ببخشد.[۱۰]
توبه واقعی
حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «ترک گناه، آسان‌تر از توبه کردن است.»[۱۱] توبه تنها استغفر الله گفتن نیست. توبه یعنی این که انسان با تمام وجود خویش به سوی خدا برگردد. از گناه خود پشیمان شود و تصمیم جدی بگیرد که دیگر آن را تکرار نکند و اگر تضییع حقی کرده است حق الله باشد یا حق الناس آن را بر آورده سازد. قرآن مؤمنین را به «توبه نصوح»[۱۲] دعوت می‌کند. امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «توبه نصوح یعنی توبه‌ای که گناهکار؛ در درون خود، پشیمان شود و با زبان استغفار کند و تصمیم بگیرد که گناه خود را تکرار نکند».[۱۳]
معنای واقعی استغفار
روایت شده است که امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) از مردی شنید که استغفر الله می‌گفت. فرمود: مادرت به عزایت بنشیند! آیا می‌دانی استغفار به چه معناست استغفار درجه «علٌیٌین» است و برای تحقق آن شش شرط است. اول پشیمانی از گناه گذشته؛ دوم: تصمیم جدی بر تکرار نکردن آن سوم: حقوق مردم را بپردازی و با پاکی خدا را ملاقات کنی به گونه‌ای که هیچ گناهی بر تو نباشد. چهارم: انجام بدهی هر واجبی را که بجا نیاورده‌ای پنجم: همت کنی گوشتی را که از حرام بر تن تو روییده ذوب کنی تا پوست به استخوان بچسبد و گوشت تازه‌ای بروید ششم: رنج عبادت را به تن بچشانی؛ چنان که شیرینی معصیت را به آن چشانده‌ای، پس آن گاه بگو: استغفر الله»[۱۴]
چنان که از این حدیث شریف دانسته می‌شود شرط قبولی توبه جبران کردن واجبات فوت شده و بجا آوردن حقوق الناس است. برای این که گناه انسان بخشیده شود حقوقی را که از خدا و مردم تضییع کرده است باید جبران کند. خداوند در باره حقوق الناس سخت‌گیر‌تر است و تا زمانی که صاحب حق راضی نشده خداوند هم راضی نمی‌شود و توبه گناهکار را نمی‌پذیرد. در حدیثی آمده است که «ظلم و ستم در یک ساعت در نزد خدا از شصت سال گناه بدتر است»[۱۵] در حدیثی دیگر می‌خوانیم: «ظلم سه قسم است ظلمی که خدا آن را می‌آمرزد و ظلمی‌که خدا نمی‌آمرزد و ظلمی که خدا از آن صرف نظر نمی‌کند؛ ظلمی که خدا نمی‌آمرزد شرک به خدا است و ظلمی که می‌آمرزد ظلمی است که انسان به خودش می‌کند در آن چه میان او و خدای عزیز است و اما ظلمی که از آن صرف نظر نمی‌کند حقوقی است که بندگان بر گردن یکدیگر دارند.»[۱۶]
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: گناهان زیاد و توبه واقعی، پاسخ شماره ۱٫
نمایه: زمان ارتباط با خدا و شرایط استجابت قطعی دعا، پاسخ شماره ۸۱٫
نمایه: حکم لواط در قرآن و راه توبه از آن، پاسخ شماره ۱۱۹٫
نمایه: حکم زنا در قرآن و حق الله و حق الناس بودن آن، پاسخ شماره ۱۲۰٫
نمایه: معاد: ترس از قیامت و اتفاقات آن، پاسخ شماره ۵۲٫
[۱] لوامع صاحبقرانی، ج ۲، ص ۳۶۸؛ میزان الحکمه، ۶۶۰۲:” لا تنظرو الی صغر الذنب و لکن انظروا الی من اجتر أثم. “
[۲] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت (ع) قم، ۱۴۰۹، ه.ق،ج ۱۵، ص ۳۱۳.
[۳] . انوار نعمانیه، ص ۳۴۹؛ رسم بندگی، آیت الله ناصری، ص ۲۱٫
[۴] . وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۳۱۸؛ بحار الانوار، ج ۷، ص ۲۷۴؛ رسم بندگی، آیت الله ناصری، ص ۲۱٫
[۵] دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، ج ۱، ص ۲۶؛ اقتباس از پاسخ ۱۱۹ (نمایه: حکم لواط در قرآن و راه توبه از آن، پاسخ شماره ۱۱۹٫).
[۶] زمر، ۵۳ «یا عبادی الذیناسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعاً».
[۷] ترجمه المیزان، ج ۲۰، ص ۵۲۶٫
[۸] . توبه/سوره۹، آیه۱۱۷.
[۹] گناهان کبیره، ج ۲، ص ۶:” کل ذنب یکفره القتل فی سبیل الله الا الدین لاکفاره له الا ادائه او یقضی صاحبه او یعفوا الذی له الحق” کافی ۵، ص ۹۴، باب الدین ، ص ۹۳٫
[۱۰] همان، ج ۲،ص ۴۳۴٫
[۱۱] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۵۱، دار الکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۶۵ه ش.
[۱۲] . سوره تحریم/سوره۶۶، آیه۸.
[۱۳] . حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، ص۲۱۰، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴ه ق.
[۱۴] . امام علی علیه‌السلام، نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث ۴۱۷، ص۳۷۹.
[۱۵] . نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۲۸.
[۱۶] . کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۲، ص۳۳۱.