سؤال ۲۴۵: احکام و شرایط وقف و واقف را توضیح دهید؟ آیا لازم است صیغه وقف را به زبان عربی بخوانیم؟ وقف عام و خاص چیست؟
پاسخ ۲۴۵: اگر كسى چيزى را وقف كند، از ملك او خارج مى‌شود و خود او و ديگران نمى‌توانند آن را ببخشند، يا بفروشند و كسى هم از آن ملك ارث نمى‌برد ولى در بعضى از موارد (مسأله ۲۰۹۴ و ۲۰۹۵) فروختن آن اشكال ندارد.[۱]
۲۰۹۴: معاملۀ چيزى را كه وقف شده باطل است، ولى اگر به طورى خراب شود كه نتوانند استفاده‌اى را كه مال براى آنها وقف شده از آن ببرند مثلًا حصير مسجد به طورى پاره شود كه نتوانند روى آن نماز بخوانند، فروش آن اشكال ندارد و در صورتى كه ممكن باشد بايد پول آن را در همان مسجد به مصرفى برسانند كه به مقصود وقف‌كننده نزديكتر باشد.[۲]
۲۰۹۵: هر گاه بين كسانى كه مال را براى آنان وقف كرده‌اند به طورى اختلاف پيدا شود كه اگر مال وقف را نفروشند، گمان آن برود كه مال يا جانى تلف شود، مى‌توانند آن مال را بفروشند و بين موقوف عليهم تقسيم نمايند، ولى چنانچه اختلاف با تنها فروختن و تهيّه مكان ديگر برطرف مى‌شود، لازم است آن موقوفه، به محلّ ديگر تبديل و يا با پول فروش آن، محلّ ديگر خريده شود و به جاى مكان اوّل، و در همان جهت وقف اوّلى، وقف گردد.[۳]
خواندن صیغه وقف به عربی
لازم نيست صيغۀ وقف را به عربى بخوانند، بلكه اگر مثلًا بگويد خانۀ خود را وقف كردم وقف صحيح است و محتاج به قبول هم نيست حتى در وقف خاص.[۴]
پشیمان شدن یا فوت کردن قبل از وقف
اگر ملكى را براى وقف معين كند و پيش از خواندن صيغۀ وقف (۱) پشيمان شود، يا بميرد، وقف درست نيست.[۵]
وقف باید برای همیشه باشد
كسى كه مالى را وقف مى‌كند، بايد براى هميشه وقف كند پس اگر مثلًا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد نباشد و يا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد تا پنج سال وقف نباشد و بعد دوباره وقف باشد باطل است، و به احتياط واجب بايد وقف از موقع خواندنِ صيغه باشد پس اگر مثلًا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده، اشكال دارد.[۶]
احکام و شرایط وقف و واقف
وقف‌كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و اختيار باشد و شرعاً بتواند در مال خود تصرّف كند بنا بر اين سفيهى كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از تصرّف در اموالش جلوگيرى كرده چون حقّ ندارد در مال خود تصرّف نمايد اگر چيزى را وقف كند صحيح نيست.[۷]
موقوف له باید زنده باشد
اگر مالى را براى كسانى كه به دنيا نيامده‌اند وقف كند درست نيست ولى وقف براى اشخاصى كه بعضى از آنها به دنيا آمده‌اند ۲ صحيح و آنها كه به دنيا نيامده‌اند بعد از آمدن به دنيا با ديگران شريك مى‌شوند.[۸]
حکم وقف کردن برای خود
اگر چيزى را بر خودش وقف كند مثل آن كه دكانى را وقف كند كه عايدى آن را بعد از مرگ او خرج مقبره‌اش نمايند صحيح نيست. ولى اگر مثلًا مالى را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود، مى‌تواند از منافع وقف استفاده نمايد.[۹]
اگر ملک وقف خراب شود
اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمى‌رود.[۱۰]
استفاده از فرش حسینیه برای مسجد
فرشى را كه براى حسينيه وقف كرده‌اند، نمى‌شود براى نماز به مسجد ببرند اگر چه آن مسجد نزديك حسينيه باشد.[۱۱]
استفاده از عایدات ملک یک مسجد برای مسجد دیگر
اگر ملكى را براى تعمير مسجدى وقف نمايند، چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمى‌رود كه تا مدّتى احتياج به تعمير پيدا كند (در صورتى كه غير از تعمير احتياج ديگرى نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف و نگهدارى آن لغو و بيهوده باشد)، مى‌توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدى كه احتياج به تعمير دارد برسانند.[۱۲]
وقف کردن مسجد
اگر مسجدى را وقف كنند، بعد از آن كه واقف به قصد واگذار كردن اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نماز خواند، وقف درست مى‌شود.[۱۳]
نحوه مصرف وقف در صورت عدم تعیین آن
اگر ملكى را وقف كند كه عايدى آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت و به كسى كه در آن مسجد اذان مى‌گويد بدهند در صورتى كه بدانند كه براى هر يك چه مقدار معين كرده بايد همانطور مصرف كنند و اگر يقين نداشته باشند، بايد اوّل مسجد را تعمير كنند و اگر چيزى زياد آمد بين امام جماعت و كسى كه اذان مى‌گويد بطور مساوى قسمت نمايند و بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند.[۱۴]
وقف عام و وقف خاص
عموم و خصوص در وقف با ملاحظه موقوف عليه است، بنا بر اين وقف خاص، وقف بر شخص يا اشخاص معيّن است مانند وقف بر اولاد و يا وقف بر زيد و فرزندان او و وقف عام وقف بر جهات و مصالح عمومى مانند مساجد و مكانهاى استراحت و مدارس و امور مشابه ديگر و يا وقف بر عناوين كلّى مثل فقرا و ايتام و بيماران و كسانى كه در راه مانده‌اند و مانند آن است و اين اقسام سه‌گانه تفاوتى از جهت اصل وقف ندارند، هر چند از حيث احكام و آثار تفاوت دارند، مثلًا در وقف بر جهات و مصالح عمومى و همچنين در وقف بر عناوين عمومى قبول كسى شرط نيست و همچنين وجود مصداق موقوف عليهم در خارج هنگام اجراى صيغه وقف هم شرط نيست در حالى كه در وقف خاص اين امور شرط هستند و همچنين در وقف بر جهات و مصالح عمومى كه به صورت وقف انتفاع هستند از قبيل مساجد و مدارس و قبرستان‌ها و پل‌ها و مانند آنها، وقف به هيچ وجه قابل فروش نيست حتّى اگر خراب شود، بر خلاف وقف خاص و وقف بر عناوين كلّى به صورت وقف منفعت كه فروش و تبديل آنها در بعضى از حالتهاى استثنايى جايز است.[۱۵]
[۱] . توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۲، ص ۶۳۰، مسأله ۲۶۷۶٫
[۲] . همان، ص ۲۲۴، مسأله ۲۰۹۴٫
[۳] . همان، ص ۲۲۵، مسأله ۲۰۹۵٫
[۴] . همان، ص ۶۳۰، مسأله ۲۶۷۷٫
[۵] . همان، ص ۶۳۲، مسأله ۲۶۷۸٫
[۶] . همان، مسأله ۲۶۷۹٫
[۷] . همان، ص ۶۳۴، مسأله ۲۶۸۲٫
[۸] . همان، ص ص ۶۳۵، مسأله ۲۶۸۳٫
[۹] . همان، ص ۶۳۶، مسأله ۲۶۸۴٫
[۱۰] . همان، ص ۶۳۸، مسأله ۲۶۸۸٫
[۱۱] . همان، ص ۶۳۹، مسأله ۲۶۹۱٫
[۱۲] . همان، مسأله ۲۶۹۲٫
[۱۳] . همان، ص ۶۳۳، مسأله ۲۶۸۱٫
[۱۴] . همان، ص ۶۴۰، مسأله ۲۶۹۳٫
[۱۵] . همان، ص ۶۵۲، مسأله ۲۰۴۴٫