سؤال ۱۷۱: لطفا علت نامگذاری و اعمال و فضیلت شب ها و روزهای ماه ربیع الاول را به طور کامل از شب لیلة المبیت تا ولادت با سعادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توضیح دهید؟
پاسخ ۱۷۱: ربیع الاول، سومین ماه سال هجری قمری است. ربیع از ماده «ربع» و معنای اصلی این ماده به عدد چهار بازمی‌گردد و عرب به فصل بهار که یک چهارم سال است، ربیع گفته است. از آنجا که ماه ربیع الاول و ربیع الآخر در آغاز این فصل جای گرفته‌اند به نام این فصل موسوم شده‌اند.[۱] مسعودی می‌نویسد: سالی که این نامگذاری انجام شده مقارن با فصل بهار بوده‌است.[۲]
این ماه در بین شیعیان به ماه شادی و سُرور معروف است. میلاد پیامبر اکرم(ص)، امام صادق(ع) و آغاز امامت حضرت مهدی(عج) در این ماه واقع شده‌اند.
میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در کتاب المراقبات می‌نویسد:
«این ماه همان‌گونه که از اسم آن پیداست بهار ماه‌ها است، به‌جهت اینکه آثار رحمت خداوند در آن هویداست. در این ماه، ذخایر برکات خداوند و نورهای زیبایی او بر زمین فرود آمده است. زیرا میلاد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در این ماه است و می‌توان ادعا کرد از اول آفرینش زمین، رحمتی مانند آن بر زمین فرود نیامده است زیرا برتری این رحمت بر سایر رحمت‌های الهی مانند برتری رسول خدا بر سایر مخلوقات است.
سال سيزدهم بعثت، مبدأ هجرت رسول خدا صلّى اللّه و عليه و آله از مكّه معظمّه به مدينه منوّره بود، و در آن شب ايشان در غار ثور پنهان شدند، و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام براى فدا كردن جان خود به جاى آن حضرت خوابيد، و از شمشيرهاى قبايل مشركين پروا نكرد، و فضل خود و مواسات و برادرى خويش را با رسول خدا صلّى اللّه و عليه و آله به تمام جهانيان آشكار ساخت، و آيه كريمه: «و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضاة اللّه» در شأنش نازل شد.
اعمال و فضیلت شب ها و روزهای ماه ربیع الاول
تقویم این ماه
شب اول: این شب به نام لیلة المبیت مزین است. در این شب یک حادثه مهم تاریخی واقع شد و آن اینکه در سال سیزدهم بعثت، رسول خدا ص از مکه به قصد هجرت به سوی مدینه، از شهر خارج شد و در غار ثور پنهان گردید و امیر مؤمنان علی علیه السلام برای اغفال دشمنان، فداکارانه در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید و مشرکان قریش که خانه رسول خدا را محاصره کرده بودند، به گمان آن که رسول خدا در بسترش آرمیده است، تا صبح منتظر ماندند و چون صبحگاهان به شمشیرهای برهنه به منزل آن حضرت هجوم بردند تا رسول الله را بکشند علی را دیدند که از بستر برخاست!
بدین سان، رسول خدا در فرصتی مناسب خود را از چنگال مشکرکان قریش نجات داد و علی (ع) نیز با این فداکاری، عشق و علاقه و برادری خود را نسبت به رسول خدا نشان داد.
این در حالی بود که هر زمان ممکن بود کسی را که در بستر خوابیده به قتل برسانند.
آیه شریفه در حق آن حضرت نازل شد.[۳]
سال هجرت رسول خدا (ص) مبدأ تاریخ مسلمانان است و تحولی عظیم در جهان اسلام روی داد.
روز هشتم: در روز هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰، شهادت امام حسن عسکری علیه السلام طبق روایتی واقع شده است و از همان روز، امامت حضرت صاحب الزمان حجت ابن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف آغاز گردید.[۴]
روز دهم: روز ازدواج رسول خدا (ص) با حضرت خدیجه کبری علیها السلام است در حالی که رسول خدا ۲۵ ساله بود و حضرت خدیجه ۴۰ ساله، به همین مناسبت روزه این روز بعنوان شکرگزاری مستحب شمرده شده است.[۵]
روز دوازدهم: این روز مطابق نظر مرحوم شیخ کلینی و مسعودی و همچنین مشهور میان اهل سنت روز ولادت با سعادت نبی مکرم اسلام است.[۶]
همچنین در این روز، رسول خدا بعد از ۱۲ روز که مسیر راه میان مکه و مدینه را پیمود وارد مدینه گردید.[۷] و نیز روز انقراض دولت بنی مروان در سال ۱۳۲ است.[۸]
روز چهاردهم: در سال ۶۴ در چنین روزی، یزید بن معاویه به هلاکت رسید.[۹]وی پس از سه سال و نه ماه خلافت که همراه با جنایات عظیمی بود که مهمترین آن واقعه کربلا شهادت ابی عبدالله الحسین (ع) و یارانش می باشد در سن سی و هفت سالکی در منطقه حوران زندگی ننگینش به پایان رسید؛ جنازه اش را در دمش دفن کردند؛ ولی اکنون اثری از او نیست.[۱۰]
شب هفدهم: طبق روایات مشهور شیعه، شب ولادت حضرت خاتم الانبیاء رسول معظم اسلام است و شب بسیار مبارکی است.[۱۱]
همچنین یکسال قبل از هجرت رسول خدا در چنین شبی معراج آن حضرت صورت گرفت.[۱۲]
روز هفدهم: همان گونه که گفتیم مشهور میان علمای امامیه آن است که روز هفدهم ربیع الاول روز ولادت با سعادت رسول خدا حضرت محمد بن عبدالله است و معروف آن است که ولادتش در مکه معظمه واقع شده است. و زمان ولادتش هنگام طلوع فجر روز جمعه سنه عام الفیل بوده است.[۱۳] (عام الفیل سالی است که ابرهه با لشکرش که بر فیل سوار بودند به قصد تخریب کعبه آمد وی همگی نابود شدند.
همچنین در چنین روزی درسال ۸۳ هجری قمری ولادت امام صادق واقع شده است و از این جهت نیز بر اهمیت این روز افزوده شده است.[۱۴]
ماه ربیع الاول گرچه آغاز آن آمیخته با خاطره غم انگیز و اندوهبار شهادت امام حسن عسکری است ولی از آنجا که میلاد مبارک حضرت ختمی مرتبت رسول گرامی اسلام مطابق روایت معروف در هفدهم این ماه و طبق روایت غیر معروف در دوازدهم آن واقع شده و میلاد حضرت صادق نیز در هفدهم این ماه است، ماه شادی و جشن و سرور است.
از آنجا که هجرت پیامبر اکرم که سرچشمه دگرگونی عمیق در جهان اسلام و عزت و شوکت مسلمین شد، و همچنین داستان لیلة المبیت در این ماه واقع گردیده و آغاز امامت پربرکت حضرت بقیه الله همزمان با شهادت پدر بزگروارش نیز می باشد؛ در مجموع از ماه های بسیار پربرکت و پرخاطره است که سزاوار است، همه علاقه مندان مکتب اهل بیت آن را ارج نهند و گرامی بدارند.
اعمال روزهای ماه ربیع الاول
روز اوّل: علماء فرموده اند، براى شكر نعمت سلامتى رسول خدا و امير المؤمنين صلوات اللّه عليهما، مستحبّ است روزه بدارند، صدقه، انفاق و احسان نمایند،[۱۵] و زيارت آن دو بزرگوار در اين روز بسيار مناسب است، سيّد در كتاب «اقبال» براى اين روز دعايى روايت فرموده و در اين روز به قول شيخ كفعمى حضرت عسگرى عليه السّلام وفات يافت، ولى قول مشهور روز هشتم است و شايد ابتداى بيمارى آن حضرت در چنين روزى بوده است.
مرحوم «سیّد بن طاووس»، دعایى را براى این روز در کتاب اقبال نقل کرده که به این شرح است:
اللهم لا اله إلا انت، یا ذا الطول والقوة، والحول والعزة، سبحانک ما أعظم وحدانیتک، وأقدم صمدیتک، وأوحد إلهیتک، وأبین ربوبیتک، وأظهر جلالک، وأشرف بهاء آلائک وأبهى کمال صنائعک (۱)، وأعظمک فی کبریائک، وأقدمک فی سلطانک، وأنورک فی أرض، وسمائک، وأقدم ملکت، وأدوم عزک، وأکرم عفوک، وأوسع حلمک، وأغمض علمک، وأنفذ قدرتک، وأحوط قربک .أسألک بنورک القدیم، وأسمائک التی کونت بها کل شئ، أن تصلی .
روز هشتم: سال دويست و شصت شهادت حضرت عسگرى عليه السّلام واقع شد، و حضرت صاحب الامر صلوات اللّه عليه به منصب جليل امامت نايل گرديد، زيارت اين دو بزرگوار در اين روز بسيار مناسب است.
روز نهم: روز عيد بزرگ است، و روز عيد بقر است، و براى آن شرح مفصلى است كه در جاى خود ذكر شده. در روايتي آمده: هركه در اين روز چيزى انفاق كند، گناهانش آمرزيده ميشود.
و گفته اند: در اين روز مستحبّ است: اطعام نمودن برادران مؤمن، و خشنود گرداندن ايشان، و توسعه دادن در نفقه بر اهل و عيال، و پوشيدن جامه هاى نو، و شكر و عبادت حق تعالى، و اين روز، روز برطرف شدن غمها، و روز بسيار شريفى است، و چون روز هشتم ماه شهادت امام عسگرى عليه السّلام بوده و اين روز، روز اول امامت حضرت صاحب الزمان ارواح العالمين فداه است، سبب مزيد شرافتش خواهد بود.
روز دوازدهم: در این روز دو رکعت نماز مستحب است که در رکعت اوّل بعد از حمد، سه مرتبه سوره «قل یا ایّها الکافرون» و در رکعت دوم بعد از حمد، سه مرتبه سوره «توحید» خوانده شود.[۱۶]
روز هفدهم: همان گونه که قبلا گفته شد این روز مطابق نظر مشهور علماى امامیّه، روز ولادت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و همچنین میلاد امام صادق(علیه السلام)است و روز بسیار مبارکى است و داراى اعمالى مى باشد:
۱) غسل; به نیّت روز هفدهم ربیع الاوّل.[۱۷]
۲) روزه; که براى آن فضیلت بسیار نقل شده است، از جمله در روایاتى از ائمّه معصومین(علیهم السلام)آمده است: کسى که این روز را روزه بدارد، خداوند براى او ثواب روزه یکسال را مقرّر مى فرماید.[۱۸]
۳) دادن صدقه، احسان نمودن و خوشحال کردن مؤمنان و به زیارت مشاهد مشرّفه رفتن.[۱۹]
۴) زیارت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) از دور و نزدیک; در روایتى از آن حضرت آمده است: هر کس بعد از وفات من، قبرم را زیارت کند مانند کسى است که به هنگام حیاتم به سوى من هجرت کرده باشد، اگر نمى توانید مرا از نزدیک زیارت کنید، از همان راه دور به سوى من سلام بفرستید (که به من مى رسد).[۲۰]
۵) زیارت امیر مؤمنان، على(علیه السلام) نیز در این روز مستحب است با همان زیارتى که امام صادق(علیه السلام) در چنین روزى کنار ضریح شریف آن حضرت(علیه السلام) وى را زیارت کرد.[۲۱]
۶) تکریم، تعظیم و بزرگداشت این روز بسیار بجاست، مرحوم «سیّد بن طاووس»، در اقبال، در تکریم و تعظیم این روز به خاطر ولادت شخص اوّل عالم امکان و سرور همه ممکنات حضرت نبىّ اکرم (صلى الله علیه وآله) سفارش بسیار کرده است.[۲۲]
بنابراین، سزاوار است مسلمین با برپایى جشن ها و تشکیل جلسات، هرچه بیشتر با شخصیّت نبىّ مکرّم اسلام (صلى الله علیه وآله)، سیره و تاریخ زندگى او آشنا شوند و از آن، براى ساختن جامعه اى اسلامى و محمّدى بهره کامل گیرند.[۲۳]
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه حضرت محمد صلی الله علیه و آله از ولادت تا رحلت، پاسخ شماره ۱۶۹٫
نمایه: زندگی نامه امام صادق علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۷۹٫
نمایه: زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۵۰٫
نمایه: آداب و اعمال ماه صفر، نحوست و رفع آن، پاسخ شماره ۱۵۹٫
[۱] . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۳۲.
[۲] . مسعودی، ج۲، ص۱۸۸.
[۳] . سوره بقره، آیه ۲۰۷؛ اقبال الاعمال، ص ۵۹۲؛ تفسیر نمونه، ج ۲، ذیل آیه ۲۰۷، سوره بقره.
[۴] . کافی، ج ۱، ص ۵۰۳٫
[۵] . اقبال، ص ۵۹۹٫
[۶] . زاد المعاد، ص ۴۱۲٫
[۷] . اقبال، ص ۵۹۹؛ کامل ابن اثیر، ج ۲، ص ۷، حوادث سال اول هجرت.
[۸] . مصباح التهجد، ص ۷۹۱٫
[۹] . اقبال، ص ۶۰۱ (نکته: سید بن طاووس در همین کتاب به نقل از شیخ مفید، استحباب روزه در این روز را به خاطر هلاکت یزید نقل کرده است).
[۱۰] . تتمة المنتهی، ص ۶۴٫
[۱۱] . مصباح التهجد، ص ۷۹۱؛ اقبال، ص ۶۰۳٫
[۱۲] . اقبال، ص ۶۰۱٫
[۱۳] . مصباح التهجد، ص ۷۹۱؛ اقبال، ص ۶۰۳٫
[۱۴] . بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۱، ح ۲٫
[۱۵] . اقبال، ص ۵۹۲٫
[۱۶] . اقبال، ص ۵۹۶٫
[۱۷] . فلاح السائل، ص ۶۱٫
[۱۸] . اقبال، ص ۶۰۳٫
[۱۹] . همان.
[۲۰] . اقبال، ص ۶۰۴٫
[۲۱] . اقبال، ص ۶۰۸٫
[۲۲] . اقبال، ص ۶۰۳٫
[۲۳] . مفاتیح الجنان، اعمال ماه ربیع الاول.