سؤال ۲۰۴: حکم شرعی ختنه زنان در اسلام را بیان فرمایید؟ لطفا نظر علماء را در این خصوص جویا شوید؟
پاسخ ۲۰۴: ختنه کردن به روش های مختلفی در دنیا و در اکثر ادیان صورت می گرفته است. برخی از این روش ها به لحاظ پزشکی دارای بیشترین اثر سوء می‌باشد. آنچه که در روایات بدان اشاره شده است به نظر می آید کمترین آسیب را برای زنان داشته باشد؛ اما بهرحال انجام این عمل دقت و ظرافت بیشتری را خواهان است و امکان اشتباه حین انجام عمل زیاد است.
طبق بیانیه آژانس های سازمان ملل، عمل ختنه زنان چه به صورت خفیف و توسط کادر درمانی و چه به صورت شدید کلاً مردود است.[۱]
تاریخچه ختنه
صاحب مقامع الفضل در خصوص علت و ریشه انجام این عمل در بین عرب و اهل حبشه روایتی را اینچنین نقل می کند كه: چون اسماعيل عليه السّلام از هاجر متولد شد، غيرت ساره به حركت آمده قسم ياد كرد كه هاجر را ناقص كند، پس ابراهيم عليه السّلام به او فرمود كه: از جهت قسم؛ هاجر را ختنه كند[۲]، و به اين سبب تا حال ختنۀ دختران در ميان عرب و اهل حبشه باقى مانده، و در شريعت پيغمبر ما نيز سنت شده است[۳].[۴]
دیگر روایاتی که بیانگر انجام این عمل در اسلام می باشد به تفکیک مباح بودن انجام ختنه برای زنان و استحباب این کار به شرح زیر آمده است:
اباحه داشتن انجام ختنه زنان
محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام روايت مى‌كند كه فرمود: «هنگامى كه زنان به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله هجرت كردند، در ميان آنان زنى به نام ام حبيب بود كه دختران را ختنه مى‌كرد. وقتى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله او را مشاهده كرد، به وى فرمود: اى ام حبيب! كارى را كه در گذشته انجام مى‌دادى، اكنون نيز انجام مى‌دهى؟ ام حبيب گفت: آرى؛ اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! مگر آن‌كه حرام باشد و مرا از آن باز دارى! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: نه، بلكه حلال است. نزد من بيا تا به تو بياموزم! ام حبيب نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و آن حضرت به وى فرمود: وقتى آن كار را انجام دادى، آن را عميق نَبُر و از ريشه قطع نكن، بلكه اندك ببر، چرا كه آن چهره را روشن‌تر مى‌كند و براى شوهر لذت‌بخش‌تر است.»
ام حبيب خواهرى به نام ام عطيه داشت كه آرايشگر بود. ام حبيب وقتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جدا شد به نزد خواهرش رفت و سخنان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را براى وى بازگو كرد. ام عطيه نيز نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و آنچه خواهرش به وى گفته بود، براى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بازگو كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به وى فرمود: نزد من بيا اى ام عطيه! وقتى دخترى را آرايش كردى، صورتش را با پارچه نشوى؛ زيرا پارچه شادابى و طراوت صورت را از ميان مى‌برد.» [۵]
نکته: حدیث مورد بحث، در دو جامع حدیثی بخاری و مسلم نیامده و از این رو نزد بسیاری از علمای اهل سنّت، وثاقت کافی ندارد و اغلب فقهای مکاتب مختلف بر آناند که ختنه کردن زنان واجب نیست بلکه یک «مکرمت» محسوب می‌شود.[۶]
عمرو بن ثابت از امام صادق عليه السلام روايت مى‌كند كه فرمود: «در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله زنى به نام ام طيبه دختران را ختنه مى‌كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله او را فراخواند و به وى فرمود: اى ام طيبه، هرگاه دختران را ختنه كردى، آن را اندك ببر و زياده‌روى نكن؛ چرا كه آن چهره را باصفاتر مى‌كند و نزد شوهر لذت‌بخش‌تر است.»
در كتاب دعائم الاسلام از امام على عليه السلام روايت مى‌كند كه فرمود: «اى گروه زنان، هنگامى كه دختران‌تان را ختنه كرديد، پس مقدارى از آن را باقى گذاريد، چرا كه آن رنگ [رخسارشان] را شفاف‌تر مى‌كند و آنان را نزد شوهران‌شان لذت‌بخش‌تر مى‌نمايد.»
ختنه زنان بعد از هفت سالگی
وهب بن جعفر از پدرش از على عليه السلام روايت مى‌كند كه فرمود: «دختر تا سن هفت سالگى ختنه نمى‌شود.»[۷]
ختنه كنند روز هفتم و اگر تأخير اندازند تا بلوغ واجب است پس از بلوغ ختنه كردن و آن سنت و شعار اسلام و از ضروريات دين است. [۸]
استحباب ختنه زنان
امام صادق (ع) می فرماید: «خَفْضُ الْجَارِیَةِ مَکْرُمَةٌ وَ لَیْسَتْ مِنَ السُّنَّةِ وَ لَا شَیْئاً وَاجِباً وَ أَیُّ شَیْءٍ أَفْضَلُ مِنَ الْمَکْرُمَةِ»؛ ختنه دختر عرفی پسندیده است ولی از سنت نبوده و چیز واجبی نیست و چه چیزی بالاتر از عرف پسندیده است.[۹]
امام رضا (ع) می فرماید: «الْخِتَانُ سُنَّةٌ وَاجِبَةٌ لِلرِّجَالِ وَ مَکْرُمَةٌ لِلنِّسَاء»؛ ختنه کردن سنت واجبی است بر مردان که باید آن‌را انجام دهند و بر زنان نیز عرفی قابل احترام است.[۱۰]
برخی فقها از این حدیث، وجوب ختنه بر مردان را هم استفاده کرده‌اند.[۱۱] در برابر، فقهای شافعی ختنه زنان را واجب شمرده و به احادیثی دیگر استناد کرده‌اند.[۱۲] باتوجه به رواج ختنه دختران در مصر و واکنش شدید برخی مدافعان حقوق زنان، در این کشور قوانینی به تصویب رسید تا ختنه دختران را محدود سازد.[۱۳]
امام صادق (ع) می فرماید: «خِتَانُ الْغُلَامِ مِنَ السُّنَّةِ وَ خَفْضُ الْجَوَارِی لَیْسَ مِنَ السُّنَّة»؛ ختنه کردن پسر بچه سنت است ولی ختنه دختر بچه از سنت نیست.[۱۴]
از امام باقر(ع) پرسیده شد: کنیزی که از سرزمین کفار گرفته شد ولی وقتی دنبال کسی بودم که او را ختنه کند، هیچ زنی را نیافتیم، تکلیف چیست؟ امام(ع) فرمود: «أَمَّا السُّنَّةُ فِی الْخِتَانِ عَلَى الرِّجَالِ وَ لَیْسَ عَلَى النِّسَاء»؛ در ختنه کردن سنت بر ختنه مردان است، ولی در مورد زنان این‌گونه نیست.[۱۵]
قطب راوندى در كتاب دعوات از امام صادق عليه السلام روايت مى‌كند كه فرمود: «ختنه در مردان سنت است و براى زنان كرامت است.»[۱۶]
و ختنه دختران مستحب است يعنى بريدن دو لب اندرونى اندام مخصوص زنان كه هنگام بزرگى و ولادت دراز و بزرگ مى‌شود و آويخته و بد منظر مى‌گردد.[۱۷]
ضمیمه: پاسخ مراجع عظام تقلید در این مورد به شرح زیر می باشد:
آیت الله العظمی خامنه ای: آيا ختنه كردن دختران واجب است يا خير؟ ج: واجب نيست.[۱۸]
آیت الله العظمی مکارم شیرازی: آنچه از منابع فقه و حديث شيعه و اهل سنّت در مورد ختنه دختران و زنان استفاده مى‌شود، اين امور است:
- ختنه كردن دختران و زنان نزد علماى شيعه به اجماع و اتّفاق واجب نيست؛ ولى حكم به استحباب آن كرده‌اند.[۱۹]
- مشهور نزد علماى اهل سنّت نيز عدم وجوب است، و «ابن قدامه» در «مغنى» تصريح كرده كه نظر اكثر اهل علم عدم وجوب است.[۲۰]
۳٫ در روايات شيعه تصريح به عدم وجوب شده است، مرحوم صاحب وسائل احاديث متعدّدى در اين زمينه دارد؛ از جمله در حديث أبو بصير از امام باقر (عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «امّا السنۀ فالختان على الرجال و ليس على النساء» و در همان باب روايات ديگرى نيز نقل مى‌كند؛[۲۱] در كتب حديث عامّه، در مُسند احمد حنبل، نيز عدم وجوب آن در مورد زنان، از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله) نقل شده است.[۲۲]
۴٫ در مورد طريقه آن در روايات تصريح شده كه آن عضو مخصوص از ريشه برداشته نشود؛ بلكه تنها قسمت بالاى آن برداشته شود؛ توضيح اين كه در بالاى فرج قطعه گوشت كوچكى وجود دارد كه ختنه مربوط به آن است.[۲۳]
آیت الله العظمی فیاض: ختنه كردن دختران مستحب است و بهتر آن است كه بعد از هفت سالگى باشد.[۲۴]
آیت الله العظمی سیستانی: اگر منظور از ختنه دختر بریدن پوسته عضو جنسی زن (خروسه) باشد، صحیح آنست که این کار سنت شرعی نیست، بلکه در صورتی که به دختر آسیب برساند حرام می باشد. و اما قطع خود عضو جنسی زن و یا قطع قسمتی از آن به یقین جنایتی در حق دختر محسوب می شود و برای والدین هیچگونه مجوّزی در اقدام به آن وجود ندارد.[۲۵]
[۱] . ر. ک: سایت یونیسف.
[۲] . البداية و النهاية: ۱/ ۱۷۷ و ۱۷۸، تاريخ طبرى: ۱/ ۱۷۸، كامل ابن اثير: ۱/ ۱۰۳٫
[۳] . تاريخ حبيب السير: ۱/ ۴۹٫
[۴] . مقامع الفضل، ج ۲، ص ۱۲۸٫
[۵] . منابع فقه شيعه، ج۲۲، ص ۷۱۴-۷۱۵٫
[۶] . رجوع کنید به کلینی، ج ۶، ص۳۷؛ ابن ابی زید، ص۱۰۳؛ ابن قدامه، ج ۱، ص۷۰-۷۱؛ ابن قیم جوزیه، ص۱۲۷-۱۲۸، ۱۳۱، ۱۳۷، ۱۵۲؛ مجلسی، همانجا
[۷] . منابع فقه شيعه، ج۲۲، ص ۷۱۴-۷۱۵٫
[۸] . تبصرة المتعلمين في أحكام الدين – ترجمه و شرح، ج۲، ص ۵۵۸-۵۵۹؛ شرح تبصرة المتعلمين (محمدى)، ج۲، ص ۲۲۵٫
[۹] . الکافی، ج ۶، ص ۳۷٫
[۱۰] . شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج ۲، ص ۱۲۵، نشر جهان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
[۱۱] . ابن قدامه، نجفی.
[۱۲] . نووی، المجموع، ج ۱، ص۳۰۰-۳۰۱؛ خطیب شربینی، ج ۴، ص۲۰۲.
[۱۳] . ذیب، ص۳۱۰-۳۱۲.
[۱۴] . مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج ۲۱، ص ۶۶، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
[۱۵] . مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج ۲۱، ص ۶۶٫
[۱۶] . منابع فقه شيعه، ج۲۲، ص ۷۱۴-۷۱۵٫
[۱۷] . تبصرة المتعلمين في أحكام الدين – ترجمه و شرح، ج۲، ص ۵۵۸-۵۵۹؛ شرح تبصرة المتعلمين (محمدى)، ج۲، ص ۲۲۵٫
[۱۸] . توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۲، ص ۹۵۳؛ اجوبة الاستفتاءات (فارسی)، ص ۲۸۹، مسأله ۱۳۰۶٫
[۱۹] . جواهر الكلام، جلد ۳۱، صفحه ۲۶۲٫
[۲۰] . مغنى ابن قدامه، جلد ۱، صفحه ۱۰۰ و ۱۰۱٫
[۲۱] . وسائل الشّيعه، جلد ۱۵، صفحه ۱۶۶، باب ۵۶، ابواب احكام الاولاد.
[۲۲] . مسند احمد، جلد ۵، صفحه ۷۵٫
[۲۳] . احکام بانوان (مکارم)، ص ۲۰۷٫
[۲۴] . رساله توضیح المسائل (فیاض)، ص ۵۶۲، مسأله ۲۶۷۲٫
[۲۵] . پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی سیستانی، پرسش و پاسخ، احکام ختنه.