سؤال ۱۶۵: حکم خودکشی و دیه شخصی که خود را در معرض کشتن قرار دهد چیست؟ بعنوان مثال اگر کسی بدون قصد خودکشی خود را در معرض کشتن قرار دهد مثلا با علم به این که میدان تیر است وارد آن جا شود، یا خود را در وسط اتوبان قرار دهد و کشته شود حکم دیه آن چیست؟
پاسخ ۱۶۵: خداوند تبارك و تعالى مى‌فرمايد: وَ لٰا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللّٰهَ كٰانَ بِكُمْ رَحِيماً وَ مَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ عُدْوٰاناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نٰاراً وَ كٰانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَسِيراً (خود را مكشيد همانا خداوند بشما مهربان است، و هر كس چنين كند از روى دشمنى و ستم پس بزودى او را در آتش افكنيم و اين كار بر خدا آسان است)[۱].
امام باقر (ع) فرمودهاند: «مؤمن به هر بلايى مبتلا مى‌شود و با هر نوع مرگی مىميرد ولى خودكشى نمىكند» [۲]
امام صادق (ع) در بارۀ عاقبت خود کشی می فرمایند: «هر کس خود کشی کند از روی عمد، وی برای همیشه در آتش دوزخ معاقب خواهد بود.»[۳]
حکم وصیت خودکشی کننده
ابوولّاد از امام صادق عليه السلام روايت مى‌كند كه فرمود: «هركس عمداً خودكشى كند، براى هميشه در آتش دوزخ خواهد بود. گفته شد: بفرماييد كه اگر وصيتى كند و بلافاصله خودكشى كند آيا وصيتش صحيح است؟ امام عليه السلام فرمود: اگر پيش از آن‌كه آسيبى- همانند جراحت يا كار ديگرى (قتل)- به خود برساند (كه شايد كشنده باشد) وصيت كند، وصيت وى در ثلث مؤثر است ولى پس از آسيب رساندن به خود- همانند جراحت يا كارى (قتل) كه شايد كشنده باشد- وصيت وى صحيح نيست.»
در كتاب دعائم الاسلام روايت مى‌شود كه از امام صادق عليه السلام دربارۀ وصى خودكشى كننده سؤال شد. امام عليه السلام فرمود: «هرگاه پس از آسيب رساندن به خود وصيت كند و بر اثر آن بميرد، وصيت وى صحيح نيست.[۴]
توبه خودکشی کننده
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: براى كسانى كه كارهاى بد را انجام مىدهند، و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا مىرسد مىگويد: «الان توبه كردم!» توبه نيست؛ و نه براى كسانى كه در حال كفر از دنيا مىروند؛ اينها كسانى هستند كه عذاب دردناكى برايشان فراهم كردهايم.[۵]
در اين آيه اشاره به كسانى كه توبه آنها پذيرفته نمىشود نموده، مى‌فرمايد: “كسانى كه در آستانه مرگ قرار مىگيرند و مىگويند اكنون از گناه خود توبه كرديم توبه آنان پذيرفته نخواهد شد”. دليل آن هم روشن است، زيرا در حال احتضار و در آستانه مرگ، پردهها از برابر چشم انسان كنار مىرود، و ديد ديگرى براى او پيدا مى‌شود، و قسمتى از حقايق مربوط بجهان ديگر و نتيجه اعمالى را كه در اين زندگى انجام داده با چشم خود مىبيند و مسائل جنبه حسى پيدا مى‌كند، واضح است كه در اين صورت هر گناهكارى از اعمال بد خود پشيمان مىگردد، و همانند كسى كه شعله آتشى را نزديك خود ببيند از آن فرار مى‌كند.
مسلم است كه اساس تكليف و آزمايش پروردگار بر اين گونه مشاهدهها نيست، بلكه بر ايمان به غيب و مشاهده با چشم عقل و خرد است.
بهمين دليل در قرآن مجيد مىخوانيم: هنگامى كه نخستين نشانههاى عذاب دنيا بر بعضى از اقوام پيشين آشكار مىگشت باب توبه بروى آنها بسته مىشد، در سرگذشت فرعون مىخوانيم: حَتَّى إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ[۶]:” تا آن زمان كه غرقاب دامن او را گرفت، صدا زد الان ايمان آوردم كه معبودى جز معبود بنى اسرائيل نيست و من از تسليم شدگانم، اما به او گفته مى‌شود الان اين سخن را مىگويى؟ و پيش از اين نافرمانى كرده و از مفسدان بودى!؟ بهمين دليل توبه تو پذيرفته نخواهد شد.[۷]
بنابراین شخصی که اقدام به خودکشی می کند و در آستانه مرگ قرار دارد توبه اش مورد پذیرش واقع نمی شود و به صورت اتوماتیک وار وارد دوزخ خواهد شد. چرا که شایسته است انسان در زمان حیات خود توبه کند تا فرصت پذیرش توبه را از دست ندهد. خداوند متعال در مورد افرادی که در زمان حیات خود توبه کنند می فرماید: بگو: «اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كردهايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مىآمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است.[۸]
نماز خواندن بر جنازه شخصی که خودکشی کرده
خواندن نماز ميّت بر هر كسى كه شيعۀ اثنى عشرى باشد مطلقا واجب است به وجوب كفائى، چه شهيد باشد و چه به قصاص كشته شده باشد و يا خودكشى نموده باشد، چه ختنه نموده باشد و چه ننموده باشد، حتّى در طفلى كه شش سال تمام عمر كرده باشد و يا غير آنها از ارباب كبائر كه خواندن نماز بر آنها به وجوب كفايى، واجب است.[۹]
ضمیمه: پاسخ مراجع عظام تقلید در مورد سؤال شما به شرح زیر می باشد:
آیت الله العظمی گلپایگانی (ره): اگر كسى بقصد خودكشى، خود را وسط خيابان بياندازد و رانندۀ ماشين او را از چند مترى ببيند، به طورى كه ديگر نتواند خود را كنترل نمايد و آن فرد كشته شود، با احراز قصد خودكشى، ديۀ او بر كسى نيست.[۱۰]
حضرت آیت الله العظمی سیستانی: باید کسی که مرتکب قتل شده در مراجع صالحه اثبات کند که مقصر در قتل نبوده و این موضوع نیاز به حکم قضایی دارد.
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی: کسی که خود را در معرض خطر قرار می دهد به دلالت التزامی نوعی قصد خودکشی دارد و دیه او بر کسی نیست مگر اینکه رانندگان اتومبیل های عبوری قدرت کنترل خود در برابر او را داشته باشند.
حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: عمل مذکور با فرض احتمال عقلائی خطر، حرام است و در صورت اقدام به این عمل اگر کشته شدن او بدون تعمّد راننده یا تیر انداز باشد. بطوریکه اتفاقی و غیر مستند به آنها باشد دیه ندارد.[۱۱]
برای آگاهی بیشتر پاسخ زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: راه توبه از گناه حق الله و حق الناس، پاسخ شماره ۱۲۱٫
[۱] . سوره نساء، آیه ۳۴٫
[۲]. کلینی ، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۲، ص ۲۵۴، ، چاپ چهارم، دار الكتب الإسلامية، تهران، ۱۳۶۵ هـ ش.
[۳]. همان، ج ۷، ص ۴۵؛ من لایحضره الفقیه، ترجمه، ج ۵، ص ۲۹۸، ح ۴۹۵۳٫
[۴] . منابع فقه شیعه، ج ۲۴، ص ۴۵۴، باب ۲۵؛ حقوق مدنی (امامی)، ج ۳، ص ۷۸، ماده ۸۳۶؛ توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۲، ص ۶۷۴، مسأله ۲۶۹۸٫
[۵] . سوره نساء، آیه ۱۸٫
[۶] . سوره يونس، آیات ۹۰- ۹۱٫
[۷] . تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۱۵٫
[۸] . سوره زمر، آیه ۵۳٫
[۹] . مجمع الرسائل (محشی صاحب جواهر)، ص ۱۶۸؛ استفتاءات بهجت، ج ۱، ص ۳۷۲؛ استفتاءات جدید مکارم، ج ۳، ص ۵۵؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج۳، ص ۵۲۱٫
[۱۰] . مجمع المسائل للگلپایگانی، ج ۳، ص ۲۷۹، مسأله ۱۸۹٫
[۱۱] . استفتاء از دفاتر معظم له.