سؤال ۱۵۴: لطفا راه پاک کردن گناه در نامه اعمال خود به نحوی که پس از توبه دیگر هیچ اثری از گناه در آن نباشد را بیان فرمایید؟
پاسخ ۱۵۴: خداوند متعال در قرآن می فرماید: وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذَّاكِرين. در دو طرف روز، و اوايل شب، نماز را برپا دار؛ چرا كه حسنات، سيئات (و آثار آنها را) از بين مىبرند؛ اين تذكّرى است براى كسانى كه اهل تذكّرند![۱]
این آیه همانند قسمتى ديگر از آيات قرآن تاثير اعمال نيك را در از ميان بردن آثار سوء اعمال بد بيان مىكند، در سوره نساء آيه ۳۱ مىخوانيم: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ:” اگر از گناهان بزرگ دورى كنيد گناهان كوچك شما را مىپوشانيم”.[۲]
و در آيه (۷ عنكبوت) مىخوانيم وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ:” كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دارند گناهان آنان را مىپوشانيم”.[۳] و به اين ترتيب اثر خنثى كننده گناه را در طاعات و اعمال نيك تثبيت مىكند.
از نظر روانى نيز شكی نيست كه هر گناه و عمل زشتى، يك نوع تاريكى در روح و روان انسان ايجاد مىكند كه اگر ادامه يابد اثرات آنها متراكم شده، به صورت وحشتناكى انسان را مسخ مىكند.
ولى كار نيك كه از انگيزه الهى سر چشمه گرفته به روح آدمى لطافتى مىبخشد كه آثار گناه را مىتواند از آن بشويد و آن تيرگيها را به روشنايى مبدل سازد.
اهمیت نماز در پاک کردن گناهان
اما از آنجا كه جمله (إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ) بلا فاصله بعد از دستور نماز ذكر شده يكى از مصداقهاى روشن آن، نمازهاى روزانه است و اگر مىبينيم در روايات تنها تفسير به نمازهاى روزانه شده دليل بر انحصار نيست، بلكه همانگونه كه بارها گفتهايم بيان يك مصداق روشن قطعى است.
از امام على علیه السلام از پيامبر ص نقل شده كه فرمود: انما منزلة الصلوات الخمس لامتى كنهر جار على باب احدكم فما يظن احدكم لو كان فى جسده درن ثم اغتسل فى ذلك النهر خمس مرات كان يبقى فى جسده درن فكذلك و اللَّه الصلوات الخمس لامتى:
“نمازهاى پنجگانه براى امت من همچون يك نهر آب جارى است كه بر در خانه يكى از شما باشد، آيا گمان مىكنيد اگر كثافتى در تن او باشد و سپس پنج بار در روز در آن نهر غسل كند آيا چيزى از آن بر جسد او خواهد ماند (مسلما نه) همچنين است بخدا سوگند نمازهاى پنجگانه براى امت من[۴]
هر گاه نماز با شرائطش انجام شود، انسان را در عالمى از معنويت و روحانيت فرو مىبرد كه پيوندهاى ايمانى او را با خدا چنان محكم مىسازد كه آلودگيها و آثار گناه را از دل و جان او شستشو مىدهد.
نماز انسان را در برابر گناه بيمه مىكند، و نيز نماز زنگار گناه را از آئينه دل مىزدايد.
نماز جوانه هاى ملكات عالى انسانى را در اعماق جان بشر مىروياند، نماز اراده را قوى و قلب را پاك و روح را تطهير مىكند، و به اين ترتيب نماز در صورتى كه بصورت جسم بيروح نباشد مكتب عالى تربيت است.
اميد بخشترين آيه قرآن
در تفسير آيه مورد بحث حديث جالبى از امام على علیه السلام به اين مضمون نقل شده است كه روزى رو به سوى مردم كرد و فرمود: به نظر شما اميد بخشترين آيه قرآن كدام آيه است؟ بعضى گفتند آيه إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ (خداوند هرگز شرك را نمىبخشد و پائينتر از آن را براى هر كس كه بخواهد مىبخشد).[۵]
امام فرمود: خوب است، ولى آنچه من مىخواهم نيست، بعضى گفتند آيه و من يعمل سوء أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً (هر كس عمل زشتى انجام دهد يا بر خويشتن ستم كند و سپس از خدا آمرزش بخواهد خدا را غفور و رحيم خواهد يافت) امام فرمود خوبست ولى آنچه را مىخواهم نيست.[۶]
بعضى ديگر گفتند آيه قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ (اى بندگان من كه اسراف بر خويشتن كردهايد از رحمت خدا مايوس نشويد)[۷] فرمود خوبست اما آنچه مىخواهم نيست! بعضى ديگر گفتند آيه و الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ (پرهيزكاران كسانى هستند كه هنگامى كه كار زشتى انجام مىدهند يا به خود ستم مىكنند به ياد خدا مىافتند، از گناهان خويش آمرزش مىطلبند و چه كسى است جز خدا كه گناهان را بيامرزد)[۸] باز امام فرمود خوبست ولى آنچه مىخواهم نيست.
در اين هنگام مردم از هر طرف به سوى امام متوجه شدند و همهمه كردند فرمود: چه خبر است اى مسلمانان؟ عرض كردند: به خدا سوگند ما آيه ديگرى در اين زمينه سراغ نداريم.
امام فرمود: از حبيب خودم رسول خدا (صلی الله علیه آله) شنيدم كه فرمود: اميد بخشترين آيه قرآن اين آيه است و اقم الصلاة طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذَّاكِرِينَ.[۹]
البته همانگونه كه در ذيل آيه ۴۸ سوره نساء گفتيم در حديث ديگرى آمده است كه اميد بخشترين آيه قرآن: آيه” إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ” مىباشد.
چه اميدى از اين بيشتر كه انسان بداند هر گاه پاى او بلغزد و يا هوى و هوس بر او چيره شود (بدون اينكه اصرار بر گناه داشته باشد پايش به گناه كشيده شود) هنگامى كه وقت نماز فرا رسيد، وضو گرفت و در پيشگاه معبود به راز و نياز برخاست احساس شرمسارى كه از لوازم توجه به خدا است نسبت به اعمال گذشته به او دست داد گناه او بخشوده مىشود و ظلمت و تاريكيش از قلب او بر مىخيزد.
به دنبال برنامه انسانساز نماز و بيان تاثيرى كه حسنات در زدودن سيئات دارد در آيه بعد فرمان به” صبر” مىدهد، و مىگويد:” شكيبا باش كه خدا اجر نيكوكاران را ضايع نمىكند” (وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ) [۱۰]. [۱۱]
راه های بخشش گناه
برخی از راه های بخشش گناه که در قرآن بدان اشاره شده به اختصار به این شرح است:
- توبه: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیم».[۱۲]
- انجام حسنات (کارهای نیک): «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذَّاكِرين.»[۱۳]
- شفاعت: «ما مِنْ شَفیعٍ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِکمُ اللَّهُ رَبُّکمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکرُونَ[۱۴] یوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِی لَهُ قَوْلاً[۱۵]، یعْلَمُ ما بَینَ أَیدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیتِهِ مُشْفِقُون[۱۶] وَ کمْ مِنْ مَلَک فِی السَّماواتِ لا تُغْنی شَفاعَتُهُمْ شَیئاً إِلاَّ مِنْ بَعْدِ أَنْ یأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یشاءُ وَ یرْضی[۱۷]».[۱۸]
- رحمت الاهی: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاء».[۱۹]
- پرهیز از گناه کبیره: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَريماً».[۲۰]
چگونگی پاک شدن کامل گناه از نامه اعمال
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ» کسی که از گناهان توبه می کند، آن چنان از گناه پاک می شود که هیچ گناهی در نامه عمل او یافت نمی شود یعنی همانند کسی می شود که هیچ گناهی نکرده است.[۲۱]
امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید :توبه دل ها را پاک می کند و آثار گناهان را به طور کامل شستشو می دهد.[۲۲]
پیامبر اکرم (ص) می فرماید: هنگامی که بنده‌ای توبه واقعی می‌کند، خدا او را دوست می‌دارد و بر گناهان او پرده می‌پوشد. به گونه ای که حتی گناهان او را از یاد دو فرشته‌ای که گناهان او را نوشته‌اند، نیز می‌برد. همچنین آثار آن را از اعضای بدنش و قطعه‌های زمین یا فضایی که گناه در آن جا انجام گرفته ، محو می‌کند تا در قیامت علیه او شهادت ندهند. پس او در حالی خدا را ملاقات می‌کند که هیچ چیزی بر ضد او شهادت نخواهد داد.[۲۳]
نکته: خداوند متعال دو فرشته بنام های رقیب و عتید را برای ثبت حسنات و سیئات ما انسان گمارده است. اگر حتی فکر خوبی به ذهن ما خطور کند فرشته سمت راست یعنی رقیب آن را بعنوان عمل خیر انجام شده برای ما ثبت می کند اما اگر گناهی از ما سر بزند تا هفت ساعت به ما فرصت داده شده تا اگر توبه نمودیم در پرونده ما ثبت نشود اما پس از آن در پرونده اعمال ما ثبت می شود. حال اگر توبه نمودیم عمل گناه از پرونده ما بطور کامل محو شده و حتی خداوند گناهان بنده توبه کننده را از یاد دو فرشته ثبت کننده اعمال می برد.
برای آگاهی بیشتر به پاسخ های زیر مراجعه فرمایید:
نمایه: رقیب و عتید: فرشتگان ثبت کننده اعمال خوب و بد، پاسخ شماره ۱۵۳.
نمایه: گناهان زیاد و توبه واقعی، پاسخ شماره ۱٫
نمایه: راه توبه از گناه حق الله و حق الناس، پاسخ شماره ۱۲۱٫
[۱] . سوره هود، آیه ۱۱۴٫
[۲] . سوره نساء، آیه ۳۱٫
[۳] . سوره عنکبوت، آیه ۷٫
[۴]. مجمع البيان ذيل آيه.
[۵] . سوره نساء، آیه ۴۸٫
[۶] . سوره نساء، آیه ۱۱۰٫
[۷] . سوره زمر، آیه ۵۳٫
[۸] . سوره آل عمران، آیه ۱۳۵٫
[۹] . مجمع البيان ذيل آيه.
[۱۰] . سوره هود، آیه ۱۱۵٫
[۱۱] . تفسیر نمونه، ج ۹، ص ۲۶۵-۲۷۱٫
[۱۲] . سوره زمر، آیه ۵۳٫
[۱۳] . سوره هود، آیه ۱۱۴٫
[۱۴] . سوره یونس، آیه ۳٫
[۱۵] . سوره طه، آیه ۱۰۹٫
[۱۶] . سوره انبیاء، آیه ۲۸٫
[۱۷] . سور نجم، آیه ۲۶٫
[۱۸] . سوره یونس، آیه ۱۸٫
[۱۹] . سوره نساء، آیه ۴۸٫
[۲۰] . سوره نساء، آیه ۳۱٫
[۲۱] . وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۷۵٫
[۲۲] . المحدث النوري، مستدرك الوسائل، الناشر: مؤسسه آل البيت، قم، سنه النشر/۱۴۰۸ ه.ق ، ج۱۲ ، ص ۱۲۹ .
[۲۳] . سید عبد الله شبر، کتاب الاخلاق، ترجمه محمد رضا جباران ، انتشارات هجرت، چاپ چهارم ۱۳۷۸ ، ص ۳۳۴٫