سؤال ۱۵۳: اگر قبل از بلوغ مثلا در سن ۱۱ و ۱۳ سالگی گناه کبیره ای انجام داده باشیم در نامه اعمال ما نوشته می شود؟ اگر فراموش کنیم که توبه کنیم آیا گناهکاریم؟ تا چه زمانی اگه توبه کنیم گناه در پرونده اعمال ما ثبت نمی شود؟ لطفا در مورد رقیب و عتید: فرشتگان ثبت کننده اعمال خوب و بد در نامه اعمال به طور کامل توضیح دهید؟
پاسخ ۱۵۳: خداوند متعال در قرآن می فرماید: إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ. مَّا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيد. (اى محمد) ياد كن وقتى كه دو فرشته در طرف راست و چپ (انسان نشستهاند) و او تلفظ نميكند بسخنى مگر آنكه نگهبانى نزد او آماده خواهد بود.
تفسیر آیه
به خاطر بياوريد هنگامى را كه دو فرشته سمت راست و چپ انسان كه مراقب و ملازم او هستند اعمال او را گرفته و ضبط مىكنند” (إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ). يعنى علاوه بر احاطه علمى خداوند به ظاهر و باطن انسان، دو فرشته نيز مامور حفظ و نگاهدارى حساب اعمال اويند كه از طرف راست و چپ از او مراقبت مىكنند، پيوسته با او هستند و لحظهاى جدا نمىشوند، تا از اين طريق اتمام حجت بيشترى شود، و تاكيدى باشد بر مساله نگاهدارى حساب اعمال.
” تلقى” به معنى دريافت و اخذ و ضبط است، و” متلقيان” دو فرشتهاى هستند كه مامور ثبت اعمال انسان مىباشند.
” قعيد” از ماده” قعود” به معنى نشسته است[۱] و در اينجا منظور ملازم و مراقب است، و به تعبير ديگر مفهوم آيه اين نيست كه اين دو فرشته در سمت راست و چپ انسان نشستهاند، زيرا انسان گاه نشسته است و گاه در حال راه رفتن، بلكه اين تعبير كنايه از آن است كه اين دو همواره با انسانند و مترصد اعمال او مىباشند.
اين احتمال نيز داده شده است كه آن دو بر شانه راست و چپ، يا دندان انياب راست و چپ انسان هميشه نشستهاند، و اعمال او را ثبت مىكنند، و در بعضى از روايات غير معروف نيز اشارهاى به اين معنى ديده مىشود[۲].
عدم ثبت گناه در پرونده اعمال تا هفت ساعت
قابل توجه اينكه در روايات اسلامى آمده است كه فرشته سمت راست، نويسنده حسنات است، و فرشته سمت چپ نويسنده سيئات، و فرشته اول فرمانده فرشته دوم است، هنگامى كه انسان عمل نيكى انجام دهد، فرشته سمت راست ده برابر مىنويسد، و هنگامى كه عمل بدى از او سر زند، و فرشته سمت چپ مىخواهد آن را بنويسد، فرشته اول مىگويد: عجله مكن. لذا او هفت ساعت به تاخير مىاندازد، اگر پشيمان شد و توبه كرد چيزى نمىنويسد، و اگر توبه نكرد تنها يك گناه براى او مىنويسد”.[۳]
لطف الاهی در ثبت حسنات
و نيز از روايات بر مىآيد كه بعد از مردن انسان مؤمن، آنها مىگويند پروردگارا! بندهات را قبض روح كردى، ماموريت ما كجاست؟
مىفرمايد: آسمان من مملو از فرشتگان من است كه پيوسته مرا عبادت مىكنند، و زمينى نيز مملو از خلق مطيع است، شما به سوى قبر بندهام برويد و در آنجا تسبيح و تكبير و تهليل گوئيد، و آن را تا روز قيامت در دفتر حسنات بندهام بنويسيد”!.[۴]
در روايت ديگرى آمده است كه پيامبر ص فرمود:” هر مسلمانى بيمار مىشود خداوند به فرشتگان حافظ اعمال او مىگويد ما دام كه او بيمار است، اعمالى را كه در حال صحت انجام مىداده براى او بنويسيد، سپس پيامبر ص افزود:
من مرض او سافر كتب اللَّه تعالى له ما كان يعمل صحيحا مقيما:
“كسى كه بيمار شود يا مسافرت كند خداوند همان اعمالى را كه در حال صحت و در حضر انجام مىداد براى او مىنويسد”.[۵]
و اينها همه اشارههاى پر معنايى به توسعه الطاف خداوندى است.
نقش مؤثر گفتار در زندگی انسان
آخرين آيه مورد بحث باز روى مساله فرشتگان ثبت اعمال تكيه كرده، مىگويد:” هيچ سخنى را انسان تلفظ نمىكند مگر اينكه نزد آن فرشتهاى مراقب و آماده براى انجام ماموريت است” (ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ).[۶]
در آيه گذشته سخن از ثبت تمامى اعمال آدمى بود، و در اين آيه روى خصوص الفاظ و سخنان او تكيه مىكند، و اين به خاطر اهميت فوق العاده و نقش مؤثرى است كه گفتار در زندگى انسانها دارد، تا آنجا كه گاهى يك جمله مسير اجتماعى را به سوى خير يا شر تغيير مىدهد.
و هم به خاطر اينكه بسيارى از مردم سخنان خود را جزء اعمال خويش نمىدانند، و خود را در سخن گفتن آزاد مىبينند، در حالى كه مؤثرترين و خطرناكترين اعمال آدمى همان سخنان او است.
بنا بر اين ذكر اين آيه بعد از آيه گذشته از قبيل ذكر خاص بعد از عام است.
فرشته رقیب و عتید
” رقيب” به معنى مراقب و” عتيد” به معنى كسى است كه مهياى انجام كار است، لذا به اسبى كه مهياى دويدن است” فرس عتيد” مىگويند، و به كسى كه چيزى را ذخيره و نگهدارى مىكند نيز” عتيد” گفته مىشود (از ماده” عتاد” بر وزن جهاد به معنى ذخيره كردن).
غالب مفسران معتقدند كه” رقيب” و” عتيد” همان دو فرشتهاى است كه در آيه قبل به عنوان” متلقيان” از آنها ياد شده است، فرشته سمت راست نامش” رقيب” و فرشته سمت چپ نامش” عتيد” است، گرچه آيه مورد بحث صراحتى در اين مطلب ندارد، ولى با ملاحظه مجموع آيات چنين تفسيرى بعيد به نظر نمىرسد.
رقیب و عتید چه اعمالی را ثبت می کنند
در اينكه اين دو فرشته چه سخنانى را مىنويسند؟ در ميان مفسران گفتگو است: جمعى معتقدند همه را مىنويسند، حتى نالهاى را كه دردمند در موقع درد سر مىدهد! در حالى كه بعضى ديگر عقيده دارند تنها الفاظ خير و شر و واجب و مستحبّ يا حرام و مكروه را مىنويسند و كارى به مباحات ندارند. اما عموميت تعبير آيه نشان مىدهد كه تمامى الفاظ و گفتار آدمى ثبت مىشود.
خداوند حافظ تمام اسرار مؤمن است
جالب اينكه در حديثى از امام صادق ع آمده است: ان المؤمنين اذا قعدا يتحدثان قالت الحفظة بعضها لبعض اعتزلوا بنا، فلعل لهما سرا و قد ستر اللَّه عليهما! “هنگامى كه دو مؤمن كنار هم مىنشينند و بحثهاى خصوصى مىكنند، حافظان اعمال به يكديگر مىگويند: ما بايد كنار رويم، شايد آنها سرى دارند كه خداوند آن را مستور داشته”.
راوى مىگويد:” مگر خداوند عز و جل نمىفرمايد: ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ:” هيچ سخنى انسان نمىگويد مگر اينكه فرشته مراقب و آماده ثبت اعمال نزد آن حاضر است”؟
امام فرمود: ان كانت الحفظة لا تسمع فان عالم السر يسمع و يرى: “اگر حافظان سخنان آنها را نشنوند خداوندى كه از اسرار با خبر است مىشنود و مىبيند”![۷]
از اين روايت استفاده مىشود كه خداوند براى اكرام و احترام مؤمن بعضى از سخنان او را كه جنبه سرى دارد از آنها مكتوم مىدارد، ولى خودش حافظ تمام اين اسرار است.[۸]
نکته: از بعضى از روايات نيز استفاده مىشود كه فرشتگان شب غير فرشتگان روزند.[۹]
گناه قبل از بلوغ
در روايتي آمده است كه: «وَ رُوِّينَا عَنْ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَةٍ عَنِ النَّائِمِ حَتَّي يَسْتَيْقِظَ وَ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّي يُفِيقَ وَ عَنِ الطِّفْلِ حَتَّي يَبْلُغَ» حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: كه رسول خدا (ص) فرمودند: تكليف از سه نفر برداشته شده است از خوابيده تا زماني كه بيدار شود و از ديوانه تا زماني كه سالم شود و از طفل تا زماني كه بالغ شود.[۱۰]
بنابراین اگر فردی قبل از بلوغ گناهی مرتکب شود آثار تکلیفی بر عهده او نخواهد بود و تنها باید آثار وضعی برخی از گناهان را مراعات و نیز اگر حق الناسی بر عهده اوست نسبت به جبران آن لحظه ای کوتاهی نکند.
نکته: برخی از گناهان دارای دو آثار تکلیفی و وضعی می باشند که طبق نظر مشهور فقهاء تنها احکام وضعیه (بر خلاف احکام تکلیفیه) شامل فرد غیر بالغ می شود.[۱۱]
همچنین گناه یا حق الله هست یا حق الناس. حال اگر فردی قبل از بلوغ گناه حق الناس به گردن داشته باشد بایستی ظلم و آسیبی که در حق ديگران روا داشته است را جبران و رضایت صاحبان حق را به نحوی شایسته برآورده کند. همچنین نسبت به گناهان حق الله علیرغم عدم ثبت آثار تکلیفی برای آنها سزاوار است که از آنها نیز توبه نماید.
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: گناهان زیاد و توبه واقعی، پاسخ شماره ۱٫
نمایه: راه توبه از گناه حق الله و حق الناس، پاسخ شماره ۱۲۱٫
نمایه: راه پاک کردن کامل گناه در نامه اعمال، پاسخ شماره ۱۵۴٫
نمایه: حکم لواط در قرآن و راه توبه از آن، پاسخ شماره ۱۱۹٫
نمایه: حکم زنا در قرآن و حق الله و حق الناس بودن آن، پاسخ شماره ۱۲۰٫
نمایه: حق الناس یا حق الله بودن گناه لواط، پاسخ شماره ۱۴۹٫
[۱] . ” قعيد” مفرد است با اينكه” متلقيان” تثنيه مىباشد، اين به خاطر آنست كه آيه، محذوفى دارد و در تقدير چنين است: “اذ يتلقى المتلقيان عن اليمين قعيد، و عن الشمال قعيد” كه يكى به قرينه ديگرى حذف شده است.
[۲] . بحار الانوار جلد ۵۹ صفحه ۱۸۶ روايت ۳۲٫
[۳] . مجمع البيان” ج ۹ صفحه ۱۴۴٫
[۴] . همان مدرك.
[۵] . روح المعانى” جلد ۲۶ صفحه ۱۶۵ (ذيل آيات مورد بحث) همين مضمون در كتاب” كافى” از امام صادق (ع) نيز نقل شده است (بحار الانوار جلد ۵۹ صفحه ۱۸۷ روايات ۳۴ و ۳۵).
[۶] . ضمير در” لديه” به” قول” بر مىگردد، اين احتمال نيز وجود دارد كه به گوينده باز گردد ولى احتمال اول مناسبتر است.
[۷] . اصول كافى” مطابق نقل” نور الثقلين” جلد ۵ صفحه ۱۱۰٫
[۸] . تفسیر نمونه، ج ۲۲، ص ۲۴۶-۲۵۲٫
[۹] . ر. ک: به جلد دوازدهم صفحه ۲۲۳ (ذيل آيه ۷۸ سوره اسراء) مراجعه فرمائيد.
[۱۰] . بحارالانوار، ج ۸۵، ص ۱۳۴، باب ۴، وقت ما یجبر الطفل علی الصلاة.
[۱۱] . حقوق مدنی، ج ۱، ص ۱۳۲؛ ر. ک: پاسخ شماره ۱۱۹ (نمایه: حکم لواط در قرآن و راه توبه از آن).