سؤال ۲۰۸: زندگی نامه حضرت ام البنین سلام الله علیها از ولادت تا وفات را بیان فرمایید؟
پاسخ ۲۰۸: فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ البَنین، از همسران امام علی (علیه السلام) و از شخصیت‌های محترم نزد شیعیان است. او مادر حضرت عباس (ع)، عبدالله، جعفر و عثمان است که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. از آنجا که او مادر چهار پسر بود، به ام البنین مشهور شد.
پس از واقعه کربلا، ام البنین برای امام حسین (علیه السلام) و فرزندانش سوگواری می‌کرد به طوری که دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) نیز با او همنوا می‌شدند. مدفن ام البنین در قبرستان بقیع است.
نسب و درگذشت
پدر ام البنین حِزام بن خالد یا حرام بن خالد از قبیله بنی کلاب[۱] و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۲]
از تاریخ وفات ام البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. معروف است که او در ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق از دنیا رفته و پیکر او در بقیع دفن شده است.[۳] برخی نیز وفات او را در ۱۸ جمادی الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۴] برخی نیز مدعی شده‌اند که برای زنده بودن ام البنین بعد از جریان کربلا هیچ دلیل مستندی وجود ندارد و همه دلایل ارائه شده قابل مناقشه می‌باشند.[۵]
ازدواج با حضرت علی(علیه السلام)
پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی عرب شهره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد و عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد که علی(ع) با او ازدواج کرد.[۶] در مورد زمان ازدواج امام علی(ع) با ام البنین اختلاف وجود دارد و در واقع تاریخ دقیقی در این مورد مطرح نشده است.[۷] همچنین در مورد اینکه او بعد از حضرت فاطمه همسر دوم یا سوم امام بوده است نیز اختلاف وجود دارد.[۸] اما در خصوص اینکه او قبل از ازدواج با حضرت علی و بعد از شهادت ایشان با شخص دیگری ازدواج نکرده است اختلافی وجود ندارد.[۹]
برخی نقل‌های تاریخی وجود دارد که امام بعد از حضرت فاطمه(س) به سفارش ایشان با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد و برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که ام البنین اولین همسر امام بعد از حضرت فاطمه(س) بوده است.[۱۰] برخی معتقدند بر اساس اینکه اولین فرزند ام البنین در سال ۲۶ ق به دنیا آمده است ازدواج امام علی(ع) با ام البنین قطعا قبل از سال ۲۳ هجری بوده است، اما برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۱۱]
در روایات آمده است، بعد از گذشت مدتی از ازدواج ام البنین با حضرت علی(ع)، ام البنین به امام علی(ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین(ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این رو امام علی(ع) او را ام البنین [مادر پسران] نامید.[۱۲]
ثمرۀ این ازدواج ۴ پسر به نام‌های عباس، عبدالله، جعفر و عثمان بود. هر چهار فرزند ام البنین در کربلا در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند.[۱۳]
ام البنین بعد از واقعه کربلا
ام البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد، شخصی خبر شهادت فرزندانش را به او داد؛ اما او از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید. ام البنین وقتی خبر شهادت چهار فرزندش و امام حسین(ع) را شنید، گفت: «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۱۴]
ام البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، حتی گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۱۵]
ام البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند[۱۶] که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
يَا مَنْ رَأَى الْعَبَّاسَ كَرَّ عَلَى جَمَاهِيرِ النَّقَدِ / وَ وَرَاهُ مِنْ أَبْنَاءِ حَيْدَرَ كُلُّ لَيْثٍ ذِي لَبَدٍ
اى كه عباس را ديدى حمله ميكرد بر توده هاى فرومايه / و از فرزندان حيدر هر شير يال دارى دنبال او بود
أُنْبِئْتُ أَنَّ ابْنِي أُصِيبَ بِرَأْسِهِ مَقْطُوعَ يَدٍ / وَيْلِي عَلَى شِبْلِي أَمَالَ بِرَأْسِهِ ضَرْبُ الْعَمَدِ
خبردار شده ام كه به سر فرزندم ضربت وارد شده درحالى كه بريده دست بود / واى بر من بر شير بچه ام كه ضربت عمود سرش را خميده كرد
لَوْ كَانَ سَيْفُكَ فِي يَدِيْكَ / لَمَا دَنَا مِنْهُ أَحَدٌ
اگر شمشيرت در دستت بود / كسى نمى توانست به تو نزديك شود
و نيز از اوست:
لا تَدْعُوِنِّي وَيْكِ أُمَّ الْبَنِينَ / تُذَكِّرِينِي بِلِيُوثِ الْعَرِينِ
واى بر تو مرا ديگر مادر پسران مخوان / كه مرا به ياد شيران بيشه ام مياندازى
كَانَتْ بَنُونَ لِي أُدْعَى بِهِمْ / وَ الْيَوْمَ أَصْبَحْتُ وَ لا مِنْ بَنِينَ
مرا پسرانى بود، كه به آنان خوانده مى شوم / اما امروز براى من پسرانى نيست
أَرْبَعَةٌ مِثْلُ نُسُورِ الرُّبَى / قَدْ وَاصَلُوا الْمَوْتَ بِقَطْعِ الْوَتِينِ
چهار پسر مانند كركسان بلندي ها / كه با بريده شدن رگ حيات يكى پس از ديگرى به مرگ پيوستند
تَنَازَعَ الْخِرْصَانُ أَشْلاءَهُمْ / فَكُلُّهُمْ أَمْسَى صَرِيعاً طَعِينَ
نيزه ها بر پيكرهايشان ستيزه داشتند / همه آنان با تن مجروح به خاك افتادند
يَا لَيْتَ شِعْرِي أَ كَمَا أَخْبَرُوا / بِأَنَّ عَبَّاسا قَطِيعُ الْيَمِينِ
اى كاش مي دانستم آنچنان است كه خبر دادند / اين كه دست عباسم بريده شده بود.[۱۷]
جایگاه ام البنین نزد شیعیان
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام البنین به اهل بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۱۸] به گفته شهید ثانی و مقرم ام البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۱۹] باقر شریف قرشی نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام البنین دیده نشده که نسبت به فرزندان هووی خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۲۰]
ستاره درخشان مدینه
ستاره درخشان مدینه یکی از کتاب‌هایی است که در مورد ام البنین توسط علی ربانی خلخالی نوشته شده است. این کتاب در سال ۱۳۷۸ش، توسط انتشارات مکتب الحسین در قم منتشر شده است. همچنین این اثر به زبان عربی با عنوان «ام البنین النجم الساطع فی مدینه النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف ترجمه شده و در انتشارات دارالکتب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.[۲۱]
برای آگاهی بیشتر پاسخهای زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۵۰٫
نمایه: زندگی نامه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۲۰۱٫
[۱] . المظفر، موسوعه بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰؛ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
[۲] . ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶.
[۳] . ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
[۴] . الزهیری الجعفری، أم البنین سیرتها وکراماتها، ۲۰۰۶م، ص۱۶۹-۱۷۰.
[۵] . الموسوی المقرم، مقتل الحسین(ع)، ۱۴۲۶ق، ص۳۵۵-۳۵۷.
[۶] . ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷.
[۷] . الاوردبادی، موسوعه العلامه الاوردبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۵-۵۱؛محمودی، ماه بی‌غروب، ۱۳۷۹ش، ص۲۹.
[۸] . زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹، ص۸۳.
[۹] . الاوردبادی، موسوعه العلامه الاوردبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۷-۴۹.
[۱۰] . کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۵.
[۱۱] . محمودی، ماه بی‌غروب، ۱۳۷۹ش، ص۳۱؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹.
[۱۲] . ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۶۹.
[۱۳] . اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۲ -۸۴؛ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶؛ حسّون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶.
[۱۴] . حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۳؛ ر.ک. دخیل، العباس، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
[۱۵] . اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۵.
[۱۶] . حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷.
[۱۷] . شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
[۱۸] . دخیل، العباس(ع)، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
[۱۹] . ربانی خلخالی، ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ۱۳۷۸ش، ص۷؛ الموسوی المقرم، قمر بنی هاشم، ۱۳۶۹ق، ص۱۸.
[۲۰] . شریف القرشی، العباس بن علی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.