سؤال ۱۷۵: در صورت امکان زندگی نامه امام حسن عسکری علیه السلام از ولادت تا شهادت را با ذکر منابع معتبر توضیح دهید؟ با تشکر
پاسخ ۱۷۵: حسن بن علی بن محمد مشهور به امام حسن عسکری، (۲۳۲-۲۶۰ق) یازدهمین امام شیعیان اثناعشری، فرزند امام هادی(ع) و پدر امام زمان(عج) است.
مشهورترین لقب وی، عسکری است که به اقامت اجباری وی در شهر عسکر (سامرا) اشاره دارد.
امام عسکری با شیعیان، از طریق نمایندگانی در ارتباط بود. عثمان بن سعید از نمایندگان خاص وی بود که پس از وفات امام، به‌عنوان نخستین نایب خاص امام زمان(عج) نیز ایفای نقش نمود.
امام عسکری در ۱ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق مسموم شد و در هشتم همان ماه، در ۲۸ سالگی در سامرا به شهادت رسید و در کنار مرقد پدرش دفن شد. مدفن آن دو به حرم عسکریین مشهور است و از زیارتگاه‌های شیعیان در عراق به شمار می‌آید.
احادیثی از امام عسکری در موضوعات تفسیر قرآن، اخلاق، فقه، امور اعتقادی، ادعیه و زیارت نقل شده است.
نسب امام حسن عسکری(ع) چنین است: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب.
او فرزند امام هادی(ع)، دهمین امام شیعیان اثناعشری است.
به نقل از منابع شیعی، مادر آن حضرت کنیزی به نام حُدیث یا «حدیثه» بوده است.[۱] برخی دیگر از منابع نیز نام مادر آن حضرت را «سوسن»[۲] و «عسفان»[۳] دانسته‌اند. حسین بن عبدالوهاب نام او را «سلیل» ذکر می‌کند و با عبارت «او از زنان عارفه و صالحه بود» وی را ستوده است.[۴]
آن حضرت تنها یک برادر به نام جعفر داشت که نزد شیعیان به جعفر کذاب معروف است. او پس از درگذشت امام عسکری(ع)، ادعای امامت کرد و با انکار تولد فرزندی برای ایشان، به عنوان تنها وارث، مدعی میراث آن حضرت شد.[۵]
لقب‌ها
لقب‌های وی را هادی، نقی، زکی، رفیق و صامت ذکر کرده‌اند. برخی از مورخان لقب «خالص» را هم گفته‌اند.[۶] «ابن الرضا» نیز لقبی است که امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) به آن شهرت یافته‌اند.[۷]
لقب «عسکری» نیز مشترک میان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، است زیرا هر دو در شهر سامرا اقامت اجباری داشتند. «عسکر» عنوان غیرمشهوری برای سامرا بوده است.[۸] همچنین به خاطر اشتراک نام «حسن» میان ایشان و امام حسن مجتبی(ع)، ایشان را « حسن اخیر» نیز خوانده‌اند.[۹]
کنیه
کنیه وی «ابومحمد» بود. در بعضی منابع کنیه‌های ابوالحسن[۱۰]، ابوالحجه، ابوالقائم[۱۱] نیز به کار رفته‌است.
زندگی نامه امام حسن عسکری علیه السلام از ولادت تا شهادت
منابع معتبر تولد ایشان را در مدینه دانسته‌اند[۱۲] ولی در برخی منابع از تولد او در سامرا نیز سخن رفته است.[۱۳]
کلینی و بیشتر منابع متقدم امامیه ولادت حضرت را در ربیع الثانی سال ۲۳۲ق دانسته‌ند.[۱۴] در روایتی به نقل از امام حسن عسکری نیز همین تاریخ ذکر شده است.[۱۵] برخی منابع متقدم از امامیه و اهل‌سنت ولادت حضرت را در سال ۲۳۱ نیز نوشته‌اند.[۱۶]
شیخ مفید در برخی از آثارش ولادت امام را ۱۰ ربیع‌الثانی آورده است.[۱۷] در سده ششم قمری این قول به حاشیه رفت و تولد حضرت در ۸ ربیع‌الثانی شهرت یافته است[۱۸] که قول مشهور نزد امامیه نیز هست.
همسر
طبق نقل مشهور، امام عسکری(ع) همسری اختیار نکرد و نسل وی تنها از طریق کنیزی ادامه یافت که مادر حضرت مهدی(ع) است.[۱۹] منابع، نام مادر امام مهدی(ع) را متعدد و مختلف ذکر کرده‌اند. در منابع آمده است امام حسن عسکری(ع) خادمان و کنیزان متعدد رومی و صقلایی و ترک داشت[۲۰] و شاید این اختلاف در نام مادر امام زمان، از سویی به سبب تعدد کنیزان و از سوی دیگر به منظور پنهان نگاه‌داشتن تولد امام مهدی(ع) بوده است.[۲۱]
فرزند
بر اساس غالب منابع شیعه و سنی، تنها فرزند آن حضرت، امام زمان(ع) مسمّا به «محمد» است.[۲۲] درباره فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد. برخی او را دارای ۳ پسر و ۳ دختر شمرده‌اند.[۲۳] خصیبی افزون بر امام مهدی(ع) از دو دختر به نام‌های فاطمه و دلاله نام برده[۲۴] و ابن ابی الثلج افزون بر آن امام، پسری به نام موسی و دو دختر به نام‌های فاطمه و عایشه (یا ام موسی) را برشمرده است،[۲۵] اما در برخی کتب انساب، نام‌های ذکر شده، خواهران و برادران امام حسن عسکری هستند[۲۶] که شاید با فرزندان او خلط شده‌اند. در مقابل این منبع مشهور، برخی از عالمان اهل سنت مانند ابن جریر طبری، یحیی بن صاعد و ابن حزم اعتقاد دیگری داشتند که نظرات آنها بر اساس منابع معتبر رد شده است.[۲۷]
انتقال به سامرا
در سنین کودکیِ امام حسن عسکری، پدرش امام هادی(ع) به اجبار به عراق فراخوانده شد و در سامرا، پایتخت آن روز عباسیان، تحت‌الحفظ قرار گرفت. در این سفر امام عسکری نیز همراه پدر بود. زمان این سفر در برخی منابع سال ۲۳۶ق[۲۸] و در برخی دیگر سال ۲۳۳ق[۲۹] ذکر شده است.
امام حسن عسکری بیشتر عمر خود را در سامرا گذراند و مشهور است که ایشان تنها امامی است که به حج نرفت، ولی در عیون اخبار الرضا و کشف الغمه روایتی نقل شده که راوی، آن را در مکه از امام حسن عسکری شنیده است.[۳۰] غیر از این سفر به مکه، برخی از منابع، سفر ایشان را به جرجان گزارش کرده اند.[۳۱]
دلایل و مدت امامت
مهم‌ترین دلیل برای امامت حسن عسکری پس از شهادت امام هادی، وصیت و احادیث امام هادی درباره جانشینی حسن عسکری است.[۳۲] پس از شهادت امام هادی تعدادی از شیعیان جعفر بن علی، پسر دیگر امام هادی، را امام خود خواندند؛ ولی بیشتر یاران امام هادی(ع) به حسن عسکری(ع) به عنوان امام رجوع کردند.[۳۳]
امام عسکری(ع) به مدت ۶ سال (از ۲۵۴ تا ۲۶۰) امامت کرد.
شرایط سیاسی و قیام ها
دوره امامت امام عسکری همزمان با سه خلیفه عباسی بود: معتز عباسی(۲۵۲-۲۵۵ق)، مهتدی (۲۵۵-۲۵۶ق) و معتمد (۲۵۶-۲۷۹ق). در دوره زندگی امام عسکری(ع)، دستگاه عباسی به ابزار دستی برای امیران رقیب تبدیل شده بود و بخصوص فرماندهان نظامی ترک نقش مؤثری در نظام حکومتی داشتند.
در زمان امام حسن عسکری(ع)، حرکت‌های اعتراض‌آمیزی انجام گرفت که برخی از آنها از سوی شیعیان و برخی با سوء استفاده از نام علویان بود.
برخی از قیامها و شورش ها به این شرح است: قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر، قیام علی بن زید بن حسین، قیام احمد بن محمد بن عبدالله، شورش صاحب زنج.
ارتباط امام با شیعیان
با توجه به ترکیب جمعیتی مذاهب در جامعه‌ای که اکثریت آن را اهل سنت تشکیل می‌دادند، و همچنین فشارهای عباسیان بر شیعیان، جامعه شیعه در تقیه به سر می‌برد. با این حال امام حسن عسکری نسبت به اداره امور شیعیان و گردآوری وجوهات اهتمام داشت و وکیلانی به سرزمین‌های مختلف می‌فرستاد.[۳۴]
رابط امام با مردم
عثمان بن سعید پس از وفات امام عسکری(ع) و با ورود به عصر غیبت صغری، به عنوان نخستین وکیل و نایب خاص امام زمان(ع) نیز ایفای نقش کرده است.[۳۵]
نامه‌نگاری
از راه‌های ارتباطی شیعیان با امام مکاتبه بود؛ برای نمونه می‌توان به نامه‌های ایشان به علی بن حسین بن بابویه[۳۶] و نامه به مردم قم و آبه(آوه)[۳۷] اشاره کرد. شیعیان در مسائل و موضوعات مختلف برای ایشان نامه می‌نوشتند و پاسخ آن را دریافت می‌کردند.
شهادت
بنا بر قول مشهور امام عسکری در دوره معتمد عباسی در ۸ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق در ۲۸ سالگی در سامرا به شهادت رسید.[۳۸] البته گزارش‌هایی نیز درباره شهادت ایشان در ماه‌های ربیع الثانی و جمادی الاولی وجود دارد.[۳۹] طبرسی در اعلام الوری آورده است بسیاری از علمای امامیه گفته اند امام عسکری مسموم از دنیا رفت و دلیل آن روایتی از امام صادق(ع) است که «و الله ما منّا الا مقتول شهيد».[۴۰] از برخی گزارش‌های تاریخی برمی‌آید که دو خلیفه قبل از معتمد نیز در صدد قتل امام عسکری برآمده بودند. در روایتی آمده است معتز عباسی به حاجب خود دستور داد امام را در مسیر کوفه به قتل برساند ولی با آگاه شدن مردم، این توطئه ناکام ماند.[۴۱] بر اساس گزارش دیگری مهتدی عباسی نیز تصمیم گرفت امام را در زندان به شهادت برساند ولی تصمیم او عملی نشد و دوره حکومت او به سر رسید.[۴۲] امام عسکری در خانه‌ای که پدرش دفن شده بود، در سامرا، مدفون است[۴۳].
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه حضرت محمد صلی الله علیه و آله از ولادت تا رحلت، پاسخ شماره ۱۶۹٫
نمایه: زندگی نامه حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، پاسخ شماره ۴۱٫
نمایه: زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۵۰٫
نمایه: زندگی نامه امام حسن مجتبی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۴۶٫
نمایه: زندگی نامه امام حسین علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۴۴٫
نمایه: زندگی نامه امام سجاد علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۴۶٫
نمایه: زندگی نامه امام محمد باقر علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۱۰٫
نمایه: زندگی نامه امام صادق علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۷۹٫
نمایه: زندگی نامه امام موسی کاظم علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۲۵٫
نمایه: زندگی نامه امام رضا علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۸۶٫
نمایه: زندگی نامه امام جواد علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۰۶٫
نمایه: زندگی نامه امام هادی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۱۸٫
نمایه: اعمال و فضیلت شب ها و روزهای ماه ربیع الاول، پاسخ شماره ۱۷۱٫
[۱] . کلینی، کافی، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۵۰۳؛ شیخ مفید، الارشاد، قم، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳.
[۲] . ابن طلحه، مطالب السؤول، نجف، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۷۸؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، نجف، ۱۳۸۳ق، ص۳۶۲؛ البته نام سوسن در برخی منابع برای نام مادر امام هادی(ع)(نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۳) و در نقلی دیگر نام مادر امام زمان(عج) آمده است(ابن ابی‌الثلج، «تاریخ الائمه» مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص۲۶).
[۳] . نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۶؛ گفته می‌شود نام این کنیز ابتدا عسفان بود و امام هادی نام او را حدیث نهاد.
[۴] . حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، نجف ۱۳۶۹ق، ص۱۲۳.
[۵] . طبسی، حیاه الامام العسکری، ۱۳۸۲ق، ص۳۲۰-۳۲۴.
[۶] . ابن رستم طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۵.
[۷] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۳.
[۸] . ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۷۱-۱۹۷۲م، ج۲، ص۹۵.
[۹] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۶.
[۱۰] . ابن رستم طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۴.
[۱۱] . خزعلی، موسوعة الإمام العسکری(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۲.
[۱۲] . مسعودی، اثبات الوصيه، ۱۴۰۹ق، ص۲۵۸، ۲۶۶؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳.
[۱۳] . ابن حاتم، الدر النظیم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۷۳۷.
[۱۴] . نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۵؛ کلینی، کافی، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۵۰۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳.
[۱۵] . ابن رستم طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۳.
[۱۶] . ابن ابی الثلج، «تاریخ الائمه» مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص۱۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۵۸.
[۱۷] . شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۴ق، ص۵۲؛ نک: ابن طاووس، الاقبال، ج۳، ص۱۴۹؛ شیخ طوسی، مصباح المجتهد، ۱۳۳۹ق، ص۷۹۲.
[۱۸] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۳؛ کلینی، کافی، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۵۰۳.
[۱۹] . پاکتچی، «حسن عسکری،امام»، ص۶۱۸.
[۲۰] . مسعودی، إثبات الوصیة، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۶، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص ۶۱۸.
[۲۱] . محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۴.
[۲۲] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۳؛ طبرسی، «تاج الموالید» در مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص۵۹؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۷۴؛ ابن صباغ، الفصول المهمه، ص۲۷۸؛ شبلنجی، نور الابصار، ص۱۸۳، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۱۸.
[۲۳] . زرندی، معارج الوصول الی معرفة فضل آل الرسول(ص)، ص ۱۷۶، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، صص ۶۱۸۶۱۹.
[۲۴] . خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۳۲۸.
[۲۵] . ابن ابی الثلج، «تاریخ الائمه» مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص ۲۱-۲۲؛ نک: فخرالدین رازی، الشجرة المبارکة، ص۷۹، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۱۹.
[۲۶] . فخرالدین رازی، الشجرة المبارکة، ص۷۸، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص ۶۱۹.
[۲۷] . ابن حزم، جمهره انساب العرب، ۱۹۸۲م، ص۶۱؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۱۲۲، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۱۹.
[۲۸] . مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۵۹.
[۲۹] . نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۲.
[۳۰] . شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۳۵؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۹۸.
[۳۱] . قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۴۲۵ – ۴۲۶؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۲۷ – ۴۲۸؛ ابن حمزه طوسی، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۹ق، ص ۲۱۵.
[۳۲] . شیخ طوسی، الغیبه، ۱۳۹۸ق، ص۱۲۰-۱۲۲؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۷.
[۳۳] . جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۳۷.
[۳۴] . مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۰؛ کشی، رجال کشی، ۱۳۴۸ش، ص۵۶۰.
[۳۵] . پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۲۶.
[۳۶] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۷؛ خوانساری، روضات الجنان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۴.
[۳۷] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۶.
[۳۸] . کلینی، کافی، ج۱، ۱۳۹۱ق، ص۵۰۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۴.
[۳۹] . مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان، ۱۳۹۱، ص۵۳۰-۵۳۳.
[۴۰] . طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۱.
[۴۱] . شیخ طوسی، الغیبه، ۱۳۹۸ق، ص۲۰۸؛ عطاردی، مسند الإمام العسكری(ع)، ۱۴۱۳ق، ص۹۲.
[۴۲] . مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۸؛ کلینی، کافی، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۳۲۹.
[۴۳] . شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳.