سؤال ۱۱۰: زندگی نامه امام باقر علیه السلام از ولادت تا شهادت را با ذکر منابع معتبر شرح دهید.
پاسخ ۱۱۰: محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام باقر(ع) (۵۷-۱۱۴ق) و ملقب به باقرالعلوم، امام پنجم شیعیان است. او حدود ۱۹ سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. دوره امامت امام باقر(ع) با ضعف دولت بنی‌امیه و درگیری آنان با عباسیان بر سر قدرت همزمان بود. امام باقر(ع) در این دوره، جنبشی علمی پدید آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. گفته‌اند که امام باقر(ع) در علم، زهد، عظمت و فضیلت، سرآمد بود. از آن حضرت روایات بسیاری در زمینه‌های فقه، توحید، سنت نبوی، قرآن، اخلاق و آداب نقل کرده‌اند. در دوره امامت او، گامهای بزرگی در تدوین دیدگاههای شیعه در رشته‌های گوناگون اخلاق، فقه، کلام، تفسیر و… برداشته شد.
بزرگان اهل سنت نیز به شهرت علمی و دینی امام باقر گواهی داده‌اند.
زندگی نامه امام محمد باقر علیه السلام از ولادت تا شهادت
امام باقر(ع) فرزند امام سجاد(ع) و نوه امام حسین (ع) است. مادر وی ام عبدالله، دختر امام حسن مجتبی(ع)، است. چون نسب امام باقر (ع) هم به امام حسن و هم به امام حسین(ع) می‌رسد، به او لقب هاشمیٌ بین هاشمیین، علویٌ بین علویین و فاطمیٌ بین فاطمیین دادند.[۱]
او ملقب به «شاکر» و «هادی» بود؛ اما مشهورترین لقب او «باقر» است. یعقوبی می‌نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت». کنیه معروفش «ابوجعفر» است و در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول از وی یاد می‌شود.
امام باقر(ع) در سه شنبه یا جمعه اول ماه رجب سال ۵۷ق در مدینه به دنیا آمد. اما برخی ولادتش را ۳ صفر همان سال نقل کرده‌اند.[۲] او در خردسالی در واقعه کربلا حاضر بود.[۳]
نامگذاری
پیامبر اسلام ده‌ها سال قبل از به دنیا آمدن امام باقر(ع) نام او را محمد و لقبش را «باقر» قرار داد. حدیث جابر و روایات دیگر بر این نامگذاری دلالت می‌کند.[۴]
همسران و فرزندان
بر اساس منابع تاریخی امام باقر چهار همسر و هفت فرزند داشت:[۵]
|
همسر |
نسب |
فرزندان |
|
ام فروه |
دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر |
امام صادق |
|
ام حکیم |
دختر اسید ثقفی |
ابراهیم و عبیدالله |
|
— |
کنیز |
علی |
|
— |
کنیز |
زینب |
|
— |
کنیز |
ام سلمه |
دوره امامت
امام باقر در سال ۹۵ق بعد از شهادت پدر خویش به امامت رسید و تا زمان شهادت یعنی سال ۱۱۴ق (یا ۱۱۷) پیشوایی و رهبری شیعیان را بر عهده داشت.[۶]
خلفای معاصر
دوران امامت وی همزمان با پنج تن از خلفای بنی امیه بود:
ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ق)
سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹ق)
عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق)
یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵ق)
هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵ق)
در اعیان الشیعه آمده است که عبدالملک بن مروان به پیشنهاد امام باقر، اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد.[۷] پیش از آن معاملات با سکه‌های رومی انجام می‌شد. از آنجا که این ماجرا در زمان امام سجاد رخ داده، برخی پیشنهاد ضرب سکه را به امام سجاد نسبت داده و برخی گفته‌اند امام باقر به دستور امام سجاد این پیشنهاد را مطرح کرده است.[۸]
مبارزه با اسرائیلیات
از جمله گروههایی که آن روزها در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، یهودیان بودند. شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی قشری از ساده‌لوحان را به عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی، و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان در مورد انبیای الهی و مطالبی که باعث خدشه‌دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد، در برخورد امام به خوبی دیده می‌شود. در این جا به نمونه‌ای از آن اشاره می‌کنیم:
زراره بن اعین نقل می‌کند: در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم و امام در حالی که در مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان لحظه عاصم بن عمر ، نزد امام آمد و گفت: کعب الاحبار می‌گوید: انّ الکعبه تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداة؛ کعبه هر صبحگاهان برابر بیت المقدس سجده می‌کند.
امام فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است.
امام باقر(ع) فرمود: کَذبتَ و کَذبَ کعب الأحبار معک. تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می‌گویید. آن‌گاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: خداوند بقعه‌ای محبوب‌تر از کعبه روی زمین نیافریده است.[۹]
اصحاب و شاگردان
شرایط زمان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینه‌ای را فراهم آورد که سایر ائمه(ع) هرگز برایشان آماده نشد. آن شرایط مساعد، معلول سستی پایه‌های حکومت امویان بود. بحرانهای درونی نظام سیاسی در آن عصر، به حاکمان مجال نمی‌داد تا مانند حاکمان پیشین، بر خاندان رسالت فشار آورند و ایشان را منزوی سازند. این زمینه مساعد، سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.
این چنین است که فردی چون محمد بن مسلم می‌تواند سی هزار حدیث از امام باقر(ع)[۱۰] نقل کند و شخصیتی چون جابر جعفی هفتاد هزار حدیث.[۱۱]
از نظر علمای شیعه، فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام شش نفرند که همه آنان از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده‌اند. آنان عبارتند از: زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ مکی، ابو بصیر اسدی، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم طائفی و برید بن معاویه عجلی.[۱۲]
به گزارش برخی، شیخ طوسی، در کتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) را که از آن حضرت نقل حدیث کرده‌اند ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است.
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه‌اند، و دسته‌ای به دلیل گرایش‌های عمیق شیعی، در دایره رجال اهل سنت قرار نگرفته، بلکه تنها مورد اعتماد امامیه می‌باشند.[۱۳]
با این همه، نباید تصور کرد که امام باقر(ع) آسوده و ایمن از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی بوده است که حکومت‌ها برای اهل بیت(ع) فراهم می‌آورده‌اند، بلکه بی‌تردید، جو حاکم بر زندگی امام باقر(ع) به شدت جو تقیه بوده است، زیرا با فرهنگ خاصی که در نتیجه حکومت‌های ناصالح بر جامعه حاکم شده بود، کنار نهادن تقیه به منزله دست کشیدن از فعالیت علمی و دور ماندن از ترویج معارف اصولی دین به شمار می‌رفت.
شهادت
شهادت امام باقر(ع) را ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری دانسته‌اند؛ البته برخی به جای ذی‌الحجه از ربیع الاول یا ربیع الثانی نام برده‌اند. همچنین در حالی که بیشتر منابع سال ۱۱۴ق را سال وفات ایشان دانسته‌اند، نقل‌های دیگری مبنی بر وفات امام باقر(ع) در سال‌های ۱۱۵ق، ۱۱۶ق و ۱۱۸ق نیز وجود دارد.[۱۴]
در اینکه چه فرد یا افرادی در قتل وی دست داشته‌اند، نقل‌های روایی و تاریخی مختلف است. بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت آن حضرت دانسته‌اند.[۱۵] برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت معرفی کرده‌اند.[۱۶] وفات امام باقر(ع) در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است،[۱۷] زیرا خلافت هشام از سال ۱۰۵ تا سال ۱۲۵ هجری قمری استمرار داشته است[۱۸] و آخرین سالی که مورخان در وفات امام باقر(ع) نقل کرده‌اند ۱۱۸ق است.
امام باقر(ع) وصیت کرده بود در لباسی که در آن نماز می‌خوانده دفن شود. وی در قبرستان بقیع، کنار مرقد پدرش امام سجاد(ع) و عموی پدرش امام حسن(ع) دفن شد. امام وصیت کردند ده سال در منا برای وی از مال خودش مراسم عزاداری بر پا کنند.[۱۹]
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه امام جواد علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۰۶٫
نمایه: زندگی نامه امام رضا علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۸۶٫
نمایه: زندگی نامه حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۸۳٫
نمایه: زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۵۰٫
نمایه: زندگی نامه امام حسن مجتبی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۴۶٫
نمایه: زندگی نامه حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، پاسخ شماره ۴۱٫
نمایه: زندگی نامه امام صادق علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۷۹٫
[۱] . المفید، الارشاد، ج۲، ص۱۵۸؛ امین، أعیان الشیعه، ج۸، ص ۳۹۰.
[۲] . مجلسی، بحارالانوار، ج۴۶، ص۲۱۲؛ طبری، دلائل الإمامة، ص ۲۱۵-۲۱۶؛ طبرسی، إعلام الورى، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۹۸-۴۹۸؛ ابن طولون، الأئمة الإثنا عشر، ص۸۱؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج۴۶، ص۲۱۲.
[۳] . یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹.
[۴] . قمی رازی، کفایة الاثر، ص۱۴۴-۱۴۵
[۵] . المفید، الارشاد، ص ۵۲۴؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۳۷۷ش، ص۳۷۵.
[۶] . طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ص ۴۹۸-۴۸۱٫
[۷] . امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۵۴.
[۸] . الحسینی المازندارانی، العقد المنير، ج۱، ص ۷۵.
[۹] . مجلسی، بحار الانوار، ج۴۶، ص۳۵۴.
[۱۰] . مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۸۳.
[۱۱] . علی محمد علی دخیل، ائمتنا، ج۱، ص ۳۴۷.
[۱۲] . ابن شهر آشوب، مناقب، ج۴، ص۲۱۱.
[۱۳] . ترابی، امام باقر(ع) جلوه امامت در افق دانش، ۱۳۸۷ش، ص۶۴؛ رفیعی، تاریخ تحلیلی پیشوایان، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۰.
[۱۴] . جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۶؛ نوبختی، فرق الشیعة، ص ۶۱.
[۱۵] . کفعمی، المصباح، ص ۶۹۱.
[۱۶] . طبری، دلائل الامامة، ص۲۱۶؛ ابن شهر آشوب ،مناقب، ج۴، ص۲۲۸.
[۱۷] . یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹.
[۱۸] . اخبار الدوله عباسیه، ۱۳۹۱ق، ص۴۱۲.
[۱۹] . شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج۱، ص۱۸۲؛ نوبختی، فرق الشیعة، ص ۶۱؛ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۳۷۲؛ المفید، الارشاد، ج۲، ص۱۵۸؛ طبری، دلائل الامامة، ص۲۱۶؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۰۶؛ کفعمی، مصباح، ص۶۹۱؛ شبراوى، الإتحاف بحب الأشراف، ص۲۸۷.