سؤال ۱۲۶: سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله) چقدر بود؟ آیا عایشه قبل از پیامبر با شخص دیگری ازدواج کرده بود؟ لطفا این موارد را به طور دقیق و با بهره گیری از منابع معتبر توضیح دهید؟
پاسخ ۱۲۶: عایشه دختر ابوبکر (درگذشت ۵۸ق) سومین همسر پیامبر اسلام(ص) است که پس از وفات حضرت خدیجه کبری (سلام الله علیها) و پس از سوده به همسری پیامبر اکرم درآمد. در خصوص سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله) نظرات و روایات مختلفی وجود دارد. به گونه‌ای که سنّ هنگام ازدواج و زفاف او را بین ۶ تا ۱۸ سال بیان کرده‌اند.[۱]
در ذیل برخی از این نظرات را به اختصار ذکر کرده و سپس در انتها نتیجه گیری خواهیم نمود. لطفا تا آخر پاسخ را با دقت مطالعه فرمایید.
شش تا هفت سال
عایشه می گوید: پیامبر وقتی با من ازدواج کرد که من شش یا هفت ساله بودم. وقتی ما به مدینه آمدیم، چند زن آمدند، ام رومان وقتی من در حال تاب بازی بودم پیش من آمد، مرا بردند، آماده و آرایشم کردند، بعد مرا نزد پیامبر خدا بردند.[۲]
شش تا ده سال
بنابر نقل مشهور منابع تاریخی، عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) حدود شش یا هفت سال داشته،[۳] اما زفاف پیامبر با عایشه چند سال بعد و پس از مهاجرت به مدینه صورت گرفت؛ زمانی که عایشه سنی بالاتر از نُه سال داشت.[۴]
هفت تا هجده سال
با این حال برخی پژوهشگران معتقدند بررسی گزارش‌های مختلف از منابع تاریخی، روشن می‌کند که عایشه در هنگام ازدواج با محمد(ص)، ۱۸ سال داشته است. اینان معتقدند عایشه از نخستین مسلمانان به شمار آمده و در ابتدای بعثت پیامبر، کودکی بیش نبوده است. به باور اینان، اگر عایشه در زمان بعثت حداقل هفت سال داشته باشد، در هنگام ازدواج با پیامبر ۱۷ ساله بوده است.[۵]
سیزده تا هفده سال
سید جعفر مرتضی عاملی هم سن پایین عایشه را نمی‌پذیرد و سن سیزده تا هفده‌سالگی او را به هنگام عقد صحیح می‌داند. وی به نقل از ابن اسحاق، در رساله مجزا به نام «کتاب حدیث الافک» و همچنین در کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم» این مسئله را بررسی و عایشه را در شمار کسانی آورده که در ابتدای بعثت و پس از هجده نفر مسلمان شد؛ یعنی نوزدهمین نفری بود که آیین مسلمانی را برگزید. جعفر مرتضی در ادامه این‌گونه می‌آورد که اگر عمر وی به هنگام بعثت به طور مثال هفت ساله بوده، به هنگام عقد هفده‌سال و موقع هجرت بیست‌سال سن داشته، مگر این که بگویند وقتی مسلمان شد، کمتر از هفت سال سن داشت.[۶]
نوزده سالگی
تاریخ دان مشهور عربستان سعودی، «استاد سهیله زین العابدین حماد» اعلان کرد که: «بنابر محاسبات تاریخی سن عائشه بنت ابی بکر، ۱۰ سال کوچکتر از خواهرش اسماء بوده است؛ لذا بنابر قول ترجیحی، او در سن ۱۹ سالگی با حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) ازدواج کرده است».[۷]
ازدواج پیامبر قبل از عایشه
عایشه یکی از همسران پیامبر اسلام بود که بعد از وفات حضرت خدیجه و پس از ازدواج حضرت محمد(ص) با سوده دختر زمعة بن قیس، به همسری پیامبر(ص) درآمد[۸] و این زندگی زناشویی، نُه سال و پنج ماه به طول انجامید.[۹] و پیامبر تا چهار سال همسر دیگری اختیار نکرده است. [۱۰] که در برخی از روایات، فاصله میان وفات حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و ازدواج با عایشه سه سال ذکر شده است.[۱۱]
در اینکه ازدواج چه زمانی صورت گرفته، همگان بر محقق‌شدن این امر بعد از وفات خدیجه متفق‌اند اما در اینکه دو سال[۱۲] یا سه سال قبل از هجرت بوده،[۱۳] اختلاف است.[۱۴] در گزارش‌ها هم آمده که ازدواج پیامبر با عایشه قبل از ازدواج او با سوده بوده، اما برخی از روایات مشهورتر، ازدواج پیامبر اسلام با سوده را قبل از ازدواج با عایشه عنوان کرده‌اند.[۱۵] نقل شده که خوله همسر عثمان بن مظعون نزد ابوبکر رفت و ماجرای ازدواج را با پدر عایشه در میان گذاشت. پیامبر در ماه شوال سال یازده بعثت با عایشه ازدواج کرد[۱۶] و مهریه او را چهارصد درهم قرار داد.[۱۷]
نکته: در مورد جمع بندی این اقوال می توان چنین گفت که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) در سال دهم هجری وفات نمود و پیامبر (صلی الله علیه وآله) پس از ایشان با سوده ازدواج کردند و سال قبل از هجرت عایشه را به عقد خود در آورده سپس در سال دوم هجرت او را به خانه خود برده اند.
تحلیل دقیق سن عایشه با استفاده از اسناد تاریخی و روایات
نظریه: طبق منابع تاریخی عایشه در سه سال اول بعثت که هنوز دعوت علنی نشده بود اسلام آورد[۱۸] و وی در آن هنگام صغیره بود.[۱۹]
نقد و بررسی: از آنجا که در اسلام آوردن، لازم است فرد حداقل ۷، ۸ سال داشته باشد، زیرا اهل سنت حضرت علی (علیه السلام) را در هنگامی اسلام آوردن، که ده تا سیزده سال ذکر شده، صغیر دانسته اند و یادآور شده اند که حضرت در این هنگام «رجل» نبود لذا اسلام او قبول نیست، حال درباره عایشه هم می بایست طوری سخن گفت که معقول باشد؛ یعنی سنش به اندازه ای باشد که بتواند اسلام بیاورد، اگرچه کم تر از سن بلوغ باشد. چون بلوغ دختران نه سال است، ایشان در هنگام پذیرش اسلام مثلاً باید هفت ساله بوده باشد، حال اگر عائشه در سال سوم از سه ساله اول رسالت رسول الله صلی الله علیه و آله هم ایمان آورده باشد و در آن هنگام هفت ساله بوده باشد به هنگام عقد ازدواجبا پیامبر صلی الله علیه و آله، حداقل۱۷ سال داشته و حداقل در ۱۹ سالگی به خانه ایشان رفته است.
نظریه مشهور: بنابر نقل مشهور منابع تاریخی، عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) حدود شش یا هفت سال داشته،[۲۰] اما زفاف پیامبر با عایشه چند سال بعد و پس از مهاجرت به مدینه صورت گرفت؛ زمانی که عایشه سنی بالاتر از نُه سال داشت.[۲۱]
نقد نظریه مشهور: اگر قول مشهور را در ازدواج عایشهبپذیریم که معتقد است وی در هفت سالگی با رسول اللهصلی اللهعلیه و آله ازدواجکرده است وی در سه سال اول بعثت هنوز به دنیا نیامده بود تا چه برسد به اینکه به پیامبر(صلی اللهعلیه وآله) ایمانبیاورد؟! و این خود دلیلی بر بطلان آن نظریه می باشد.
نظریه: محاسبه سن عایشه از طریق محاسبه سن خواهر او اسماء
نقد و بررسی: روایات تاریخی حکایت از این دارد که اسماء دختر ابی بکر و همسر زبیربن عوام،[۲۲] ۲۷ سال قبل از هجرت متولد شده[۲۳] و ۱۰ سال از عایشه بزرگتر بوده[۲۴] و در سن ۱۰۰ سالگی[۲۵] به سال ۷۳ هجری[۲۶] در مکه[۲۷] از دنیا رفته است.
در نتیجه عایشه ۱۷ سال قبل از هجرت متولد شده است پس به هنگام عقد ازدواجبا رسول الله حدود ۱۷ سال و در ۱۹ سالگی به خانه ایشان رفته است.
نظریه: عایشه قبل از ازدواج او با پیامبر با شخصی به نام جبیر بن مطعم ازدواج کرده بود.
نقد و بررسی: ازدواج به این معنا که عروسی کرده باشد و زندگی مشترکی را شروع کرده باشد، سند محکمی نداریم ولی اینکه بعنوان نامزد شخصی بوده و بخاطر مسلمان شدن ابوبکر و مشرک بودن آن شخص این نامزدی بهم خورد در منابع اهل سنت مطالبی به این شرح ذکر شده است:
عائشه قبل از خواستگاري پيامبر(ص) نامزد مردی به نام «جبير بن مطعم» بود. به اين معني که حدود سال پنجم هجری که ابوبکر مي خواست به حبشه هجرت نمايد نزد مطعم رفت و از او خواست که مقدمات عروسی و تزویج پسرش با عایشه را فراهم کند. ولي مطعم به خاطر آنکه ابوبکر مسلمان شده بود، عقد نامزدي فرزندش را با عائشه فسخ نمود. از اين روايت بر مي آيد که حتي هشت سال قبل از نامزدي عائشه با پيامبر(ص)،عایشه آماده ازدواج بوده است.[۲۸]
در نتیجه طبق آنچه از این روایت بر می آید عایشه هشت سال قبل از نامزدی با پیامبر صلی الله علیه و آله، آماده ازدواج بوده است. که اگر عایشه در آن زمان حداقل ۹ سال سن داشته باشد به هنگام عقد ازدواج با رسول الله صلی الله علیه و آله حداقل۱۷ سال سن داشته و حداقل در ۱۹ سالگی به خانه ایشان رفته است.
نظریه: سن عایشه را در هنگام ازدواج با پیامبر (ص) از طریق سن او در سال وفاتش محاسبه کنیم.
نقد و بررسی: مورخان سال وفات عایشه را ۵۷ یا ۵۸ هجری[۲۹] و سن وی را در آن زمان هفتاد سال[۳۰] ذکر کرده اند. پس در سال اوّل یا دوم بعثت متولد شده و سن او به هنگام عقد ازدواج با پیامبر حدود ۱۲، ۱۳ سال بوده و در حدود ۱۴، ۱۵سالگی به خانه ایشان رفته است.
از آنجا که مردم در بیان اعداد، معمولاً از ذکر خورده ی آن صرف نظر می کنند و مثلاً بجای ۷۴ به ذکر ۷۰ اکتفا می کنند هیچ بعید نیست که در مورد این نقل تاریخی هم چنین اتفاقی افتاده باشد که اگر چنین باشد طبق این قول هم مثل قول های دیگر سن عایشه به هنگام عقد در حدود ۱۷ سال بوده است. و با دیگر اقوال اختلافی نخواهد داشت.
نظریه: سن عایشه را از طریق محاسبه سن حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بررسی کنیم.
نقد و بررسی: ابن کثیر در کتاب سیره اش از پیامبر در مورد عایشه نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: فاطمه سرور تمام بانوان جهان است و در مورد عایشه فضیلتی را برشمرد که بر دیگر زنان برتری دارد و دیگران آن را ندارند.[۳۱] حال اگر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) سرور زنان است چگونه عایشه فضیلتی دارد که برای ایشان نیست؟!
جالب است طحاوی که این دوحدیث را نقل کرده در مقام توجیه این دو روایت می گوید: وقتی رسول الله صلی الله علیه و آله این روایت را برای عایشه گفته حضرت فاطمه (سلام الله علیها) هنوز به سن تکلیف نرسیده بوده اند و حدیث فضیلت حضرت فاطمه(سلام الله علیها) مربوط به بعد از مکلف شدن ایشان بوده است.[۳۲]
وی قبل از مطرح کردن این بحث چند صفحه قبل، سن حضرت فاطمه(سلام الله علیها) را هنگام وفات ۲۵ سال دانسته است.[۳۳]
به این ترتیب حضرت زهرا (سلام الله علیها) باید یک یا دو سال پیش از بعثت به دنیا آمده باشند و عایشه چند سال بزرگتر بوده، بر این اساس عایشه به هنگام عقد ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و اله در حدود ۱۷ سال داشته و در حدود ۱۹ سالگی به خانه ایشان رفته است.
نظریه: تمامی فرزندان ابوبکر در دوره جاهلیت به دنیا آمده اند.
نقد و بررسی: طبری آورده است که: «ابوبکر دارای چهار فرزند بود که همه آنها در دوره جاهلیتبه دنیا آمده بودند».[۳۴] طبق این روایت هم همان نتایج قبلی در مورد سن عایشه به دست می آید.
نظریه: بیش از ۲۵۰۰۰ حدیث از عایشه به نقل از پیامبر نقل شده است.
نقد و بررسی: روایت های فقهی عایشه که مورد استناد اهل سنت است بسیار زیادند و لازمه اعتماد به آنها این است که عایشه بایستی از حالت کودکی خارج شده باشد تا بتوان به گفته وی اعتماد کرد و بیش از ۲۵۰۰۰ حدیثی را که از پیامبر شنیده، آنهم فقط احادیث فقهی را پذیرفت!
نتیجه گیری: طبق روایات فوق و نقد و بررسی هایی که انجام شد، به نظر می رسد سن عایشه به هنگام ازدواج با پیامبر در حدود هفده تا نوزده سال بوده است.
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، پاسخ شماره ۴۱٫
[۱] . ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۱۹۱.
[۲] . أبو داود. سنن ابوداود. “حَدَّثَنَا مُوسَی بْنُ إِسْمَاعِیلَ، حَدَّثَنَا حَمَّادٌ، ح وَحَدَّثَنَا بِشْرُ بْنُ خَالِدٍ، حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ، قَالاَ حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ عُرْوَةَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم تَزَوَّجَنِی وَأَنَا بِنْتُ سَبْعِ سِنِینَ فَلَمَّا قَدِمْنَا الْمَدِینَةَ أَتَیْنَ نِسْوَةٌ – وَقَالَ بِشْرٌ فَأَتَتْنِی أُمُّ رُومَانَ – وَأَنَا عَلَی أُرْجُوحَةٍ فَذَهَبْنَ بِی وَهَیَّأْنَنِی وَصَنَعْنَنِی فَأُتِیَ بِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَبَنَی بِی وَأَنَا ابْنَةُ تِسْعٍ فَوَقَفَتْ بِی عَلَی الْبَابِ فَقُلْتُ هِیهْ هِیهْ – قَالَ أَبُو دَاوُدَ أَیْ تَنَفَّسَتْ – فَأُدْخِلْتُ بَیْتًا فَإِذَا فِیهِ نِسْوَةٌ مِنَ الأَنْصَارِ فَقُلْنَ عَلَی الْخَیْرِ وَالْبَرَکَةِ. دَخَلَ حَدِیثُ أَحَدِهِمَا فِی الآخَرِ .”
[۳] . ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷-۴۸.
[۴] . ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۴۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷-۴۸.
[۵] . تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۹۲-۹۳.
[۶] . عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۸۵-۲۸۷؛ همان، جلد ۱، صفحه ۱۸۲ تا ۱۹۷٫
[۷] . خبرگزاری العربیه، ۱۸ سپتامپر ۲۰۰۸٫
[۸] . ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۸۱؛ «…و تزوج رسول الله(صلی الله علیه و سلم) بعد خدیجه، سوده بنت زمعه بن قیس، من بنی عامر بن لؤی، قبل الهجره باشهر… فکانت اول امراه وطئها بالمدینه»؛ (رسول خدا بعد از خدیجه چند ماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج کرد و او نخستین همسری بود که رسول خدا در مدینه با او همبستر شد). البلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر (م۲۷۹هـ)، أنساب الأشراف، ج ۱ ، ص ۱۸۱٫
[۹] . ابن حزم، جوامع السیرة النبویة، ص۲۷.
[۱۰] . «قد انفردت سودة بصحبة رسول اللّه (صلَّى اللّه عليه و سلَّم) أربع سنين لاتشاركها فيه امرأة و لا سَريّة، ثمّ بنى بعائشة بعد». ذهبى، تاريخ الإسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، ج ۳، ص ۲۸۸، حوادث سال ۲۳ هجرى قمرى، باب ذكر من توفي في خلافة عمر، شرح حال سودة بنت زمعة.
[۱۱] . عن عائشه (رضی الله عنها) «قالت ما عزت علی امراه ما عزت علی خدیجه من کثره ذکر رسول الله ایاها قالت و تزوجنی بعدها بثلاث سنین»؛ (از عائشه نقل شده است که به هیچ زنی به اندازه خدیجه حسادت نکردم زیرا رسول خدا زیاد از او یاد می کرد؛ رسول خدا سه سال بعد از خدیجه با من ازدواج کرد). البخاري الجعفي، محمد بن إسماعيل ابوعبدالله (متوفاي۲۵۶هـ)، صحيح البخاري، ج ۳، ص ۳۶۰۶، ح ۳۶۰۶ ،كتاب فضائل الصحابة، بَاب تَزْوِيجِ النبي خَدِيجَةَ وَفَضْلِهَا رضي الله عنها، تحقيق د. مصطفي ديب البغا، ناشر: دار ابن كثير، اليمامة – بيروت، الطبعة: الثالثة، ۱۴۰۷ – ۱۹۸۷٫
[۱۲] . وبنى بها بالمدينة في شوال في السنة الثانية؛ رسول خدا در سال دوم هجري ، عائشه را به خانه خود آورد. الأنصاري الشافعي، سراج الدين أبي حفص عمر بن علي بن أحمد المعروف بابن الملقن (متوفاي۸۰۴ هـ)، غاية السول في خصائص الرسول صلى الله عليه وسلم، ج ۱ ، ص ۲۳۶، تحقيق: عبد الله بحر الدين عبد الله ، ناشر: دار البشائر الإسلامية – بيروت – ۱۴۱۴هـ – ۱۹۹۳م.
[۱۳] . بلاذری در انساب الاشراف می گوید: رسول الله چند ماه قبل از هجرت با سوده ازدواج کرده است «وتزوج رسولُ الله صلى الله عليه وسلم، بعد خديجة، سودة بنت زَمعة بن قيس، من بني عامر بن لؤي، قبل الهجرة بأشهر… فكانت أول امرأة وطئها بالمدينة»؛ (رسول خدا بعد از خديجه، چند ماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج كرد و او نخستين همسري بود كه رسول خدا در مدينه با او همبستر شد). أنساب الأشراف بلاذري، ، ج ۱ ، ص ۱۸۱٫) با استفاده از روایاتی که می گویند سوده چهار سال به تنهایی زن پیامبر بوده است می توان به دست آورد که ازدواج در سال چهارم هجری بوده است. «وقد انفردت بصحبة النبي صلى الله عليه وسلم أربع سنين لا تشاركها فيه امرأة ولا سرية ثم بنى بعائشة»؛ (سوده چهار سال تنها همسر رسول خدا بود ، هيچ زني و هيچ كنيزي در آن چهار سال با سوده در اين امر شريك نبود، سپس رسول خدا با عائشه ازدواج كرد). الذهبي، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفاي۷۴۸هـ)، تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، ج ۳ ، ص ۲۸۸ ،تحقيق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الكتاب العربي – لبنان/ بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۰۷هـ -۱۹۸۷م.)
[۱۴] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۲۳۵؛ ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۲.
[۱۵] . ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۶؛ ابن قتیبه، المعارف، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۳-۱۳۴؛ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۴۵.
[۱۶] . ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۶۸.
[۱۷] . سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۵۳۴.
[۱۸] . «…من سبق إسلامه… عائشة وهی صغیرة فکان إسلام هؤلاء فی ثلاث سنین و رسول الله(صلی الله علیه و آله) یدعو فی خفیة قبل أن یدخل دار أرقم بن أبی الأرقم»؛ (از کسانی که در اسلام آوردن بر دیگران سبقت گرفتند: … عائشه که در آن زمان خردسال بود . این افراد در سه سال اول بعثت که رسول خدا مخفیانه مردم را به ایمان دعوت می‌کرد، اسلام آوردند، قبل از آن که رسول خدا وارد خانه أرقم بن أبی الأرقم بشوند). المقدسی، مطهر بن طاهر -متوفای۵۰۷ هـ- البدء والتاریخ، ج ۴ ، ص ۱۴۶، ناشر: مکتبة الثقافة الدینیة – بورسعید.
[۱۹] . «عائشة أسلمت صغیرة بعد ثمانیة عشر إنسانا ممن أسلم»؛ (عایشه در کودکی و بعد از هیجده نفر ایمان آورد). النووی، ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری (متوفای۶۷۶ هـ)، تهذیب الأسماء واللغات، ج ۲ ، ص ۶۱۵، تحقیق: مکتب البحوث والدراسات، دار النشر: دار الفکر – بیروت، الطبعة: الأولى، ۱۹۹۶م؛ تاریخ ابوبکر بن ابی خیثمه به نقل از ابی اسحاق طبق نقل تهذیب الاسماء و اللغات؛ البدء والتاریخ مقدسی، ج ۴، ص ۱۴۶؛ عبد الملک بن هشام بن أیوب ابومحمد -متوفای۲۱۳هـ- السیرة النبویة، ج ۲، ص ۹۲، تحقیق طه عبدالرءوف سعد، ناشر: دار الجیل، الطبعة: الأولى، بیروت
[۲۰] . ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷-۴۸.
[۲۱] . ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۴۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷-۴۸.
[۲۲] . «أسماء بنت أبی بکر الصدیق زوج الزبیر بن العوام من کبار الصحابة…» العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل- تقریب التهذیب، ج ۱، ص ۷۴۳ ، تحقیق: م حمد عوامة، ناشر: دار الرشید – سوریا، الطبعة: الأولى؛ ابن کثیر الدمشقی، إسماعیل بن عمر القرشی ابوالفداء، البدایة والنهایة، ج ۸، ص ۳۴۵ ـ ۳۴۶، ناشر: مکتبة المعارف – بیروت؛ ملا علی القاری، علی بن سلطان محمد الهروی، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج ۱ ، ص ۳۳۱ ، تحقیق: جمال عیتانی؛ الصنعانی الأمیر، محمد بن إسماعیل سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام، ج ۱، ص ۳۹، تحقیق: محمد عبد العزیز الخولی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعة: الرابعة.
[۲۳] . ولدت قبل التأریخ بسبع وعشرین سنة؛ اسماء، بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمد. الأصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبد الله -متوفای۴۳۰هـ-، معرفة الصحابة ج ۶، ص ۳۲۵۳، رقم: ۳۷۶۹ ؛ الطبرانی، سلیمان بن أحمد بن أیوب ابوالقاسم -متوفای۳۶۰هـ- المعجم الکبیر، ج ۲۴، ص ۷۷، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مکتبة الزهراء – الموصل، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۴هـ – ۱۹۸۳م؛ ابن عساکر الدمشقی الشافعی، أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله، (متوفای۵۷۱هـ تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الأماثل، ج ۶۹ ، ص ۹، تحقیق: محب الدین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر: دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵؛ الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد-متوفای۶۳۰هـ- أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج ۷ ، ص ۱۱، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت / لبنان، الطبعة الأولى، ۱۴۱۷ هـ – ۱۹۹۶ م؛ النووی، ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری، -متوفای۶۷۶ هـ-، تهذیب الأسماء واللغات، ج ۲، ص ۵۹۷ ـ ۵۹۸، تحقیق: مکتب البحوث والدراسات، دار النشر: دار الفکر – بیروت، الطبعة الأولى، ۱۹۹۶م؛ الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر -متوفای ۸۰۷ هـ-، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج ۹، ص ۲۶۰، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهرة، بیروت – ۱۴۰۷هـ؛ معرفه الصحابه الاصبهانی، ج۶، ص۳۲۵۳؛ العيني، بدر الدين ابومحمد محمود بن أحمد الغيتابي الحنفي (متوفاي ۸۵۵هـ)، عمدة القاري شرح صحيح البخاري، ج ۲، ص ۹۳، ناشر: دار إحياء التراث العربي – بيروت؛ العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاي۸۵۲هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج ۷ ، ص ۴۸۷٫
[۲۴] . «أسماء بنت أبی بکر… کانت أخت عائشة لأبیها وکانت أسن من عائشة»؛ (اسماء دختر ابوبکر، از جانب پدر خواهر عائشه و از او بزرگتر بود) الأصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبد الله -متوفای۴۳۰هـ-، معرفة الصحابة ج ۶، ص ۳۲۵۳، رقم : ۳۷۶۹؛ ابن عساکر الدمشقی الشافعی، أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله،(متوفای۵۷۱هـ) تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الأماثل، ج ۶۹ ، ص ۸ ، تحقیق: محب الدین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر: دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵؛ البیهقی، أحمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر، سنن البیهقی الکبرى، ج ۶، ص ۲۰۴، ناشر: مکتبة دار الباز – مکة المکرمة؛ الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، سیر أعلام النبلاء، ج ۲، ص ۲۸۹، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة – بیروت؛ البدایة و النهایة ابن کثیر، ج ۸، ص ۳۴۵ ـ ۳۴۶؛ مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح ملا علی القاری، ج ۱، ص ۳۳۱؛ سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام الصنعانی، ج ۱، ص ۳۹؛ معرفه الصحابه الاصبهانی، ج۶، ص ۳۲۵۳٫
[۲۵] . «کان لاسماء یوم مَاتَتْ مِائَةُ سَنَةٍ»؛ (اسماء در هنگام وفات صد سال داشت) الطبرانی، سلیمان بن أحمد بن أیوب ابوالقاسم-متوفای۳۶۰هـ- المعجم الکبیر، ج ۲۴، ص ۷۷، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مکتبة الزهراء – الموصل، الطبعة: الثانیة، ۱۴۰۴هـ – ۱۹۸۳م؛ الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر -متوفای ۸۰۷ هـ-، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج ۹، ص ۲۶۰، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهرة، بیروت – ۱۴۰۷هـ.؛ تقریب التهذیب عسقلانی، ج ۱، ص ۷۴۳؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب بن عبد البر، ج ۴، ص ۱۷۸۳ـ ۱۷۸۲؛ الصفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک الوافی بالوفیات، ج ۹، ص ۳۶، تحقیق أحمد الأرناؤوط وترکی مصطفى، ناشر: دار إحیاء التراث – بیروت – ۱۴۲۰هـ- ۲۰۰۰م؛ البدایة والنهایة ابن کثیر، ج ۸، ص ۳۴۵ ـ ۳۴۶؛ مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح ملا علی القاری، ج ۱، ص ۳۳۱؛ سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام الصنعانی، ج ۱، ص ۳۹؛ عمدة القاري شرح صحيح البخاري بدر الدين عيني، ج ۲، ص ۹۳؛ العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاي۸۵۲هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة ابن عبدالبر، ج ۷، ص ۴۸۷٫
[۲۶] . «مَاتَتْ أَسْمَاءُ بنتُ أبی بَکْرٍ الصِّدِّیقِ سَنَةَ ثَلاثٍ وَسَبْعِینَ بَعْدَ ابْنِهَا عبد اللَّهِ بن الزُّبَیْرِ بِلَیَالٍ»؛ (اسماء دختر ابوبکر در سال هفتاد و سه و بعد از پسرش عبد الله بن زبیر از دنیا رفت). الطبرانی، سلیمان بن أحمد بن أیوب ابوالقاسم -متوفای۳۶۰هـ- المعجم الکبیر، ج ۲۴، ص ۷۷، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مکتبة الزهراء – الموصل، الطبعة: الثانیة، ۱۴۰۴هـ – ۱۹۸۳م؛ العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل- تقریب التهذیب، ج ۱، ص ۷۴۳، تحقیق: م حمد عوامة، ناشر: دار الرشید – سوریا، الطبعة: الأولى؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب بن عبد البر، ج ۴، ص ۱۷۸۳ ـ ۱۷۸۲؛ الوافی بالوفیات صفدی، ج ۹، ص ۳۶؛ البدایة والنهایة ابن کثیر، ج ۸، ص ۳۴۵ ـ ۳۴۶؛ مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح ملا علی القاری، ج ۱، ص ۳۳۱؛ سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام الصنعانی، ج ۱، ص ۳۹؛ عمدة القاري شرح صحيح البخاري بدر الدين عينی، ج ۲، ص ۹۳٫
[۲۷] . «وتوفیت أسماء بمکة فی جمادى الأولى…» الاستیعاب فی معرفة الأصحاب بن عبد البر، ج ۴، ص ۱۷۸۳ ـ ۱۷۸۲؛ البدایة والنهایة ابن کثیر، ج ۸، ص ۳۴۵ ـ ۳۴۶؛ سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام الصنعانی، ج ۱، ص ۳۹٫
[۲۸] . ابن سعد، طبقات الکبري، ص۵۲۹؛ الاصابه، ج۴، ص۳۵۶؛ «و روى ابن سعد عن أبی ملیکة أن رسول الله صلى الله علیه وسلم عند ما خطب عائشة. قال أبو بکر: إنی کنت أعطیتها مطعما لابنه جبیر. فدعنی حتى أسلها منهم. فاستسلها منهم فطلقها. فتزوجها رسول الله (صلى الله علیه و سلم)» الطبقات الکبرى، ج۷، ص۵۹؛ الإصابة، ج۴، ص۳۵۹؛ ترجمه تاریخ طبری، ج ۴، ص۱۲۹۰؛ ترجمه دلائل النبوة، ابو بکر احمد بن حسین بیهقى (م ۴۵۸)، مترجم محمود مهدوى دامغانى ، ج ۲، ص۱۱۳؛ ترجمه طبقات الکبرى، مترجم محمود مهدوى دامغانى ، ج ۸، ص۵۷٫
[۲۹] . ابن قتیبه دینوری، المعارف، ص ۱۳۴٫
[۳۰] . همان.
[۳۱] . السیرة النبویة لابن کثیر، ج ۲، ص ۱۳۷٫
[۳۲] . یحتمل أن یکون ما فی هذا الحدیث قبل بلوغ فاطمة، واستحقاقها الرتبة التی ذکرها رسول الله(صلى الله علیه وآله وسلم) لها» مشکل الآثار، ج ۱، ص ۵۲٫
[۳۳] . مشکل الآثار، ج ۱، ص ۴۷ نقل از سیره صحیح پیامبر بزرگ اسلام ص۲۶۴٫
[۳۴] . طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۵۰٫