سؤال ۲۳۷: سوره های سجده دار واجب و مستحب قرآن کریم را همراه با ذکر سجده و دیگر شرایط مرتبط ذکر نمایید؟
پاسخ ۲۳۷: آيات سجده پانزده آيه است که سجده در چهار آيه، واجب و در يازده آيه، مستحب است.[۱] آياتی که دارای سجده واجب هستند به آن‌ها عزائم يا آيات عزائم گفته می‌شود.
سوره های سجده دار واجب و مستحب قرآن
در این رابطه حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که می فرماید: اِنَّ الْعَزائِمَ اَرْبَعٌ: اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذی خَلَقَ، وَ النَّجْمِ، و تنزیل السّجده، و حم السّجده.[۲] همانا سوره‌های عزائم چهار تاست:
۱. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ (سوره علق) آیه ۱۹، وقتی که به انتهای آیه رسید.
۲. وَ النَّجْمِ (سوره نجم) آیه ۶۲، وقتی که به انتهای آیه رسید.
۳. تنزیل السجده (سوره فصّلت) آیه ۳۷، وقتی که به «اِیاهُ تَعْبُدُونَ» رسید.
۴. حم السّجده (سوره سجده) آیه ۱۵٫ وقتی که به «وَ لا یسْتَکبِرُونَ» رسید.
همچنين يازده آيه از قرآن کریم دارای سجده مستحب است، که عبارتند از:
۱. سوره اعراف (آیه ۲۰۶ آخر سوره)، وقتی که به «وَ لَهُ یسْجُدُونَ» رسید.
۲. سوره رعد (آیه ۱۵) وقتی که به «وَ ظِلالَهُمْ بِالغُدُوِّ وُ الْاصالِ» رسید.
۳. سوره نحل (آیه ۴۹ و ۵۰) وقتی که به «وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ» رسید.
۴. سوره بنی اسرائیل (آیه ۱۰۷ تا ۱۰۹) وقتی که به «وَ یزِیدُهُمْ خُشُوعاً» رسید.
۵. سوره مریم (آیه ۵۸)، وقتی که به «خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکیا» رسید.
۶. سوره حج (آیه ۱۸)، وقتی که به «یفْعَلُ ما یشاءُ» رسید.
۷. سوره حج (آیه ۷۷)، وقتی که به «وَ افْعَلُوا الْخَیرَ»رسید.
۸. سوره فرقان (آیه ۶۰)، وقتی که به «وَ زادَهُمْ نُفُوراً» رسید.
۹. سوره نمل (آیه ۲۵ و ۲۶)، وقتی که به «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» رسید.
۱۰. سوره ص (آیه ۲۴)، وقتی که به «وَ خَرَّ راکعاً وَ أَنابَ» رسید.
۱۱. سوره انشقاق (آیه ۲۱)، وقتی که به «إِذا قُرِئَ» رسید.
حکم خواندن یا شنیدن آیات سجده
در هر يك از چهار سورۀ «و النجم، اقرأ، الم تنزيل و حم سجده» يك آيۀ سجده است كه اگر انسان بخواند يا گوش به آن دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده نمايد.[۳]
اگر انسان موقعى كه آيۀ سجده را مى‌خواند، از ديگرى هم بشنود چنانچه گوش داده دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورده يك سجده كافى است.[۴]
شنیدن آیه سجده از کسی که قصد خواندن ندارد
اگر آيۀ سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از مثل گرامافون آيه سجده را بشنود لازم نيست سجده نمايد، ولى اگر از وسیله ای كه صداى خود انسان را مى‌رساند بشنود واجب است سجده كند.[۵]
ذکر سجده
هر گاه در سجده واجب قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگر چه ذكر نگويد كافى است و گفتن ذكر، مستحب است و بهتر است بگويد: «لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ حَقّا حَقّا لَا إِلٰهَ الّا اللّٰهُ ايماناً وَ تَصْدِيقاً لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَكَ يٰا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّا لَا مُسْتَنْكِفاً وَ لَا مُسْتَكْبِراً بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِيلٌ ضَعِيفٌ خَائِفٌ مُسْتَجِيرٌ».[۶]
شرایط سجده
در سجدۀ واجب قرآن نمى‌شود بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده كرد، ولى ساير شرايط سجده را كه در نماز است لازم نيست مراعات كنند.[۷] یعنی در هنگام سجده رعایت جهت قبله و یا داشتن طهارت واجب نیست و همچنین رعایت پوشش برای بانوان لازم نیست.[۸]
نکته: خواندن سوره هایی که سجده واجب دارند بر جنب و حایض حرام است.[۹]
برای آگاهی بیشتر پاسخهای زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: حکم سجده بر دو مهر در نماز / ارتفاع مهر کمتر از چهار انگشت، پاسخ شماره ۱۹۵٫
نمایه: آداب ظاهری و باطنی تلاوت قرآن کریم، پاسخ شماره ۱۴۸٫
نمایه: لمس خطوط قرآن و اسماء متبرکه بدون وضو، پاسخ شماره ۳۱٫
نمایه: آنچه بر حائض حرام، مکروه و مستحب است، پاسخ شماره ۱۷۹٫
[۱] . جواهر الکلام،ج۱۰، ص۲۱۰-۲۱۴.
[۲] . وسائل الشیعه، ج۴، ص ۸۸۱.
[۳] . توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۱، ص ۵۹۲، مسأله ۱۰۹۳٫
[۴] . همان، ص ۵۹۳، مسأله ۱۰۹۴٫
[۵] . همان، مسأله ۱۰۹۶٫
[۶] . همان، ص ۵۹۶، مسأله ۱۰۹۹٫
[۷] . همان، ص ۵۹۵، مسأله ۱۰۹۷٫
[۸] . پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سیستانی، پرسش و پاسخ، آیات سجده.
[۹] . توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۱، ص ۲۱۲، مسأله ۳۵۵؛ همان، ص ۲۶۰، مسأله ۴۵۰٫