سؤال ۱۹۳: اگر کسی نذر کند مقدار معینی پول افغانی هرساله به نیازمندان بدهد (البته نذرمشروط است) وقتی شرطش برآورده شد اگر در بعضی سالها بعلت کم اقتصادی نتواند آن مقداریکه نذر کرده پرداخت کند طبق فتوای بعضی مجتهدین گفته درصورت نداشتن پول وفا به نذر واجب نیست. نظر شما چیست؟ آیا در سالهای بعد باید پرداخت کند؟ یا اینکه نذر شکسته شده اگرشکسته شده کفاره لازم است یانه؟ صیغه و شرایط صحت نذر را بیان کنید؟
پاسخ ۱۹۳: نذر آن است كه انسان ملتزم شود كه كار خيرى را براى خدا بجا آورد، يا كارى را كه نكردن آن بهتر است براى خدا ترك نمايد.[۱]
نذر بر دو قسم است: اوّل: نذرى كه به صورت مشروط انجام مى‌شود، مثلًا مى‌گويد: چنانچه بيمار من بهبود يابد، انجام فلان كار براى خدا بر عهدۀ من است «اين گونه نذر را نذر شكر مى‌گويند» يا اگر مرتكب فلان كار زشت شوم فلان كار خير را براى خدا انجام خواهم داد «اين گونه نذر كردن را نذر زجر گويند». دوم: نذر مطلق و آن نذرى است كه بدون هيچ قيد و شرطى بگويد: «من براى خدا نذر مى‌كنم كه نماز شب بخوانم» و همۀ اين نذرها صحيح است.[۲]
شرایط صحت نذر
– مواردی که برای ناذر (نذر کننده) شرط است: بلوغ، عقل، اسلام، اختيار، قصد و قدرت بر منذور (آنچه که نذر می کند) و جواز تصرّف در نذر ماليات و لازم است در نذر زوجه اذن زوج و در بنده اذن خواجه و در ولد اذن پدر اگر باشد؛ و منذور نه واجب باشد و نه حرام و همچنين است در بنده و زوجه پس لازم نشود چيزى بنذر كودك اگر چه با تميز باشد و بنذر ديوانه و كافر ليكن چون مسلمان گردد سنّت باشد وفای بآن و بنذر باكراه و در مستى و بيهوشى و بنذر بنده اگر چه بعد از آن آزاد گردد و اگر اجازت دهد خواجه لازم گردد.[۳]
– در نذر بايد صيغه خوانده شود (به این صورت که بگوید: «للّٰهِ عَلَىَّ» يا «براى خدا بر عهدۀ من است» كه فلان كار را انجام دهم.[۴] و قصد آن در دل كافى نيست[۵]) و لازم نيست آن را به عربى بخوانند؛ پس اگر بگويد چنانچه مريض من خوب شود، براى خدا بر عهده من است كه ده تومان به فقير بدهم، نذر او صحيح است.[۶]
– نذركننده بايد مكلّف و عاقل باشد و به اختيار و قصد خود نذر كند بنا بر اين نذر كردن كسى كه او را مجبور كرده‌اند يا بواسطۀ عصبانى شدن، بى‌اختيار نذر كرده صحيح نيست.[۷]
– انسان كارى را مى‌تواند نذر كند كه انجام آن برايش ممكن باشد، بنا بر اين كسى كه مثلا نمى‌تواند پياده كربلا برود، اگر نذر كند كه پياده برود، نذر او صحيح نيست.[۸]
– اگر نذر كند كه كار حرام يا مكروهى را انجام دهد، يا كار واجب يا مستحبّى را ترك كند، نذر او صحيح نيست.[۹]
– اگر نذر كند كه كار مباحى را انجام دهد يا ترك نمايد، چنانچه بجا آوردن آن و تركش از هر جهت مساوى باشد، نذر او صحيح نيست و اگر انجام آن از جهتى بهتر باشد و انسان به قصد همان جهت نذر كند، مثلًا نذر كند غذايى را بخورد كه براى عبادت قُوَّت بگيرد نذر او صحيح است. و نيز اگر ترك آن از جهتى بهتر باشد و انسان براى همان جهت نذر كند كه آن را ترك نمايد مثلًا براى اين كه دود مُضِرّ است نذر كند كه آن را استعمال نكند، نذر او صحيح مى‌باشد.[۱۰]
باید همانطور که نذر کرده عمل کند
– اگر نذر كند عملى را انجام دهد، بايد همان طور كه نذر كرده بجا آورد پس اگر نذر كند كه روز اوّل ماه صدقه بدهد، يا روزه بگيرد، (يا نماز اوّل ماه بخواند) چنانچه قبل از آن روز يا بعد از آن بجا آورد كفايت نمى‌كند. و نيز اگر نذر كند كه وقتى مريض او خوب شد صدقه بدهد، چنانچه پيش از آن كه خوب شود صدقه را بدهد كافى نيست.[۱۱]
کفاره عمل نکردن به نذر
اگر انسان از روى اختيار به نذر خود عمل نكند بايد كفّاره بدهد يعنى يك بنده آزاد كند يا به شصت فقير طعام دهد يا دو ماه پى‌درپى روزه بگيرد.[۱۲]
نداشتن قدرت بر انجام نذر
همانطور که بیان شد انسان كارى را مى‌تواند نذر كند كه انجام آن برايش ممكن باشد، بنا بر اين اگر انجام آن نذر برایش مقدور نباشد نذر او صحيح نيست.[۱۳] اما اگر در هنگام نذر قدرت بر انجام آن داشته باشد اما در لحظه وفا عاجز باشد، و نذرش به طور مطلق باشد یعنی روز خاصی را برای وفا معین نکرده باشد، وجوب نذر ساقط می شود. مگر در خصوص روزه که اگر روز خاصی را مثلا جمعه برای روزه گرفتن انتخاب کرده باشد و در آن روز عيد فطر يا قربان باشد يا عذر ديگرى مانند حيض براى او پيدا شود، بايد آن روز را روزه نگيرد و قضاى آن را بجا آورد.[۱۴]
در این خصوص علىّ بن جعفر از برادرش موسى بن جعفر عليهما السّلام روايت كرده می گويد: از آن حضرت پرسيدم: مردى نذر كرده كه فلان مقدار به كعبه هديّه كند، و قدرت آن را ندارد چه كند؟ فرمود: اگر به طريق نذر آن را بر خود واجب كرده و اكنون عاجز است چيزى بر او نيست.[۱۵]
ضمیمه: نظرات مراجع عظام تقلید در مورد فردی که قدرت بر وفای به نذر خود نداشته باشد به این شرح است:
آیت الله العظمی مکارم شیرازی: به مقدارى كه مى‌تواند و قدرت دارد به نذر خود عمل كند.[۱۶]
آیت الله العظمی فیاض: اگر از انجام آنچه نذر كرده، عاجز شود، چنانچه عجزش استمرار پيدا كند، وجوب نذر ساقط مى‌شود، و اگر مجدّداً در وقتش قدرت پيدا كند، واجب مى‌شود. اگر نذر را به وقت و يا مكان معينى مقيد كرده باشد، تنها در همان زمان و يا همان مكان واجب مى‌گردد ولى اگر مقيد نكرده باشد نذر مطلقاً واجب مى‌شود.[۱۷]
آیت الله العظمی منتظری (ره): كسى موقع نذر كردن قدرت داشته، ولى هنگام اداى نذر فقير شده و بعدا قدرت پيدا كرده است، اگر نذرش مطلق بوده بايد هر وقت متمكن شود انجام دهد.[۱۸]
نتیجه گیری: اگر صيغه مخصوص نذر را نخوانده باشید و مثلا گفته باشید «من نذر می کنم که هر ساله مقداری پول به نیازمندان بدهم» لازم نیست به نذر خود وفا کنید. ولى چنانچه صيغۀ نذر را خوانده باشید و دیگر شرایط نذر کردن را رعایت نموده باشید، بايد بر طبق آنچه که نذر کردید عمل كنید؛ مگر آنكه قدرت بر وفا نداشته باشید. چنانچه روز معینی را در سال برای وفای نذر خود انتخاب کرده اید، بایستی در همان روز پرداخت کنید و اگر در آن روز بنا به دلایلی قدرت بر پرداخت نذر خود نداشته باشید، وفای به نذر در این سال از شما ساقط می شود و نیازی به قضای آن در روزهای بعد نیست. اما اگر به طور مطلق نذر کرده اید و روز معینی را انتخاب نکرده باشید، چنانچه عجز شما از وفای به نذرتان در تمام طول سال استمرار داشته باشد به این معنا که در تمام روزهای آن سال به لحاظ مالی قدرت بر پرداخت نداشته باشید وفای به نذر در آن سال از شما ساقط می شود.
برای آگاهی بیشتر پاسخ زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: قسم خوردن به قرآن و عمل نکردن به آن، پاسخ شماره ۴٫
[۱] . توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۲، ص ۶۰۹، مسأله ۲۶۴۰٫
[۲] . همان، ذیل مسأله ۲۶۴۰ (مكارم: مسأله ۲۲۷۳ فاضل: مسأله ۲۷۷۴).
[۳] . دوره فقه کامل فارسی، ص ۱۷۲٫
[۴] . توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۲، ص ۶۰۹، ذیل مسأله ۲۶۴۰٫
[۵] . همان، ص ۶۱۰، ذیل مسأله ۲۶۴۱ (فاضل).
[۶] . همان، ص ۶۰۹، مسأله ۲۶۴۱٫
[۷] . همان، ص ۶۱۰، مسأله ۲۶۴۲٫
[۸] . همان، ص ۶۱۳، مسأله ۲۶۴۷٫
[۹] . همان، مسأله ۲۶۴۸٫
[۱۰] . همان، ص ۶۱۴، مسأله ۲۶۴۹٫
[۱۱] . همان، ص ۶۱۴-۶۱۵، مسأله ۲۶۵۱٫
[۱۲] . همان، ص ۶۱۶، مسأله ۲۶۵۴٫
[۱۳] . همان، ص ۶۱۳، مسأله ۲۶۴۷٫
[۱۴] . همان، ص ۶۱۷-۶۱۸، مسأله ۲۶۵۷؛ توضیح المسائل (محشی – امام خمینی)، ج ۲، ص ۶۱۵، مسأله ۲۶۵۳٫
[۱۵] . من لایحضره الفقیه، ترجمه، ج ۴، ص ۵۱۳، ح ۴۳۱۵٫
[۱۶] . استفتاءات جدید مکارم، ج ۱، ص ۲۹۴، مسأله ۱۰۱۷٫
[۱۷] . رساله توضیح المسائل فیاض، ص ۵۹۵، مسأله ۲۸۱۹٫
[۱۸] . رساله استفتاءات (منتظری)، ج ۲، ص ۴۵۰، مسأله ۲۳۶۴٫