سؤال ۲۱۲: نظر دین اسلام چه شیعه و چه سنی را در مورد عید نوروز بیان کنید؟ لطفا اعمال عید نوروز در روایات را توضیح دهید؟
پاسخ ۲۱۲: نوروز اولین روز فروردین، مصادف با اول بهار[۱] و آغاز سال جدید خورشیدی است.[۲] در مورد پیدایش نوروز، گفتارهای بسیاری وجود دارد. برخی آن‌را به اولین پادشاهان ایرانی نسبت داده‌اند و برخی نیز آن‌را به اعتقادات دین زرتشت برگشت می‌دهند.[۳] به همین جهت برخی نوروز را جشن زرتشتیان معرفی می‌کنند[۴] و برخی دیگر نوروز را جشن ملی و آیین کهن ایرانی می‌دانند که کهن‌ترین نماد فرهنگی ایران[۵] و بزرگترین جشن ملی ایرانیان است.[۶]
نوروز را به دست آمده از فرهنگ متکثر ایرانی دانسته‌اند که بستری برای همزیستی فرهنگ‌های مختلف است. نوروز را چنین توصیف کرده‌اند که در یک زمان، افراد مختلف اعم از زرتشتی، شیعه، سنی، مسیحی و… با مقدسات، کتاب‌ها و علائق متفاوت را بر سر سفره هفت‌سین و مراسم نوروز گردهم می‌آورد.[۷]
حاکمان در ایام نوروز، هدایا[۸] و خراج را از مردم می‌گرفتنند[۹] و در برخی دوران‌ها، انتصاب حاکمان و مسئولان توسط پادشاه در این ایام انجام می‌شد.[۱۰]
نوروز در میان کشورها و ملت‌های مختلف جشن گرفته می‌شود و در برخی کشورها تعطیل رسمی نیز است.[۱۱] مجمع عمومی سازمان ملل نوروز را با ریشهٔ ایرانی در تقویم خود جای داده است.[۱۲]
آیین‌ها
نوروز از قدیم با سنت‌هایی همراه بوده است. ایرانیان برای برگزاری جشن نوروز، از مدت‌ها قبل، خود را آماده می‌ساختند. خانه تکانی از قدیم در میان اقوام ایرانی وجود داشت.[۱۳] ایرانیان به پوشیدن لباس نو در زمان نوروز اهمیت خاصی می‌دهند. کاشتن سبزه عید به صورت نمادین در میان اقوام ایرانی مرسوم بوده است. خانواده‌ها این سبزه‌ها را تا ۱۳ فروردین نگاه می‌داشتند و در آن روز آن‌را در آب روان می‌انداختند.[۱۴]
سفره هفت سین نیز از جمله سنت‌های ایرانیان است که برای آن فلسفه‌هایی نیز ذکر شده است.[۱۵] علاوه بر هفت سین، قرآن نیز در سر سفره هفت سین قرار داده می‌شود.[۱۶]
ایرانیان در شب چهارشنبه آخر سال، مراسم چهارشنبه سوری را انجام می‌دهند.[۱۷] این سنت، مورد انتقاد برخی پژوهشگران است.[۱۸] از آیین‌های کهن ایرانیان، یاد کردن مردگان است. پنج‌شنبه آخر سال ایرانیان بر سر قبر مردگان می‌روند و خیراتی را نیز برای آن‌ها پخش می‌کنند.[۱۹]
عیدی‌دادن و گرفتن در نوروز بر پایه سنتی دیرینه رواج دارد.[۲۰] رنگ کردن تخم‌مرغ و هدیه دادن آن نیز از جمله سنت‌ها است.[۲۱]
از سنت‌هایی که در این ایام رواج بسیاری دارد، دید و بازدید و صله ارحام است.
بسیاری از مردم هنگام تحویل سال به اماکن مقدس می‌روند. سفر رفتن رواج بسیاری در ایام نوروز دارد و مردم بسیاری در این ایام به سفر می‌روند.[۲۲]
نوروز در نزد شیعه
منابع شیعه روایات مختلفی در مورد نوروز نقل کرده‌اند:
۱. برخی روایات شیعه، نوروز را تأیید کرده‌اند:
امام صادق(ع) در ذیل روایتی که معلی بن خنیس آن‌را نقل کرده، عید نوروز را تأیید می‌کند و توصیه به غسل، پوشیدن بهترین لباس، روزه و نماز خاص به این روز را دارد.[۲۳]
علامه مجلسی روایتی طولانی را نقل کرده که براساس آن امام صادق(ع) وقایع مهم دینی همچون غدیر و حوادث غیر دینی همچون اولین روزی که خورشید طلوع کرد را در نوروز دانسته است.[۲۴]
۲. روایتی از امام موسی کاظم(ع) نقل شده که براساس آن، نوروز از سنت‌هایی است که اسلام آن را قبول ندارد و امام از احیای آن إبا داشته است.[۲۵]
بسیاری از علماء و محققان این دو دسته از روایات را مورد بررسی سندی و محتوایی خود قرار داده‌اند.[۲۶] علامه مجلسی روایت تأیید نوروز را قوی‌تر و مشهورتر می‌داند و احتمال می‌دهد که روایت مخالف با نوروز از باب تقیه باشد. ابن‌فهد حلی نوروز را «جلیل القدر» معرفی می‌کند.[۲۷] بسیاری از علماء نیز روایت تأیید نوروز را پذیرفته‌اند و براساس آن فتوا داده‌اند: امام خمینی غسل[۲۸] و روزه[۲۹] در عید نوروز را مستحب دانسته است.
برخی محققان به این نکته توجه داده‌اند که رویکرد اسلام نسبت به سنت‌ها، آداب و جشن‌های ملی، لزوما رویکردی منفی نیست. تأیید و یا رد این موارد بستگی به محتوای آن دارد. اسلام در مقابل آداب و رسوم دوره جاهلیت نیز همین برخورد را داشته است. به همین جهت برخی معتقدند عید نوروز به دلیل توأم بودن آن با اعمالی مثل هدیه دادن، صله رحم، احترام به بزرگترها، مهربانی با کوچکترها، پاکیزگی و آراستگی که مورد پسند عقل و شرع است، باید گرامی داشته شود. این تأیید تا زمانی است که برپایی جشن نوروز، به خرافه و اعمال خلاف شرع آلوده نگردد.[۳۰]
نوروز در نگاه اهل سنت
برخی از علمای اهل سنت بزرگداشت نوروز را حرام دانسته‌اند.[۳۱] گروهی هدیه دادن در نوروز را نیز حرام می‌دانند[۳۲] و آورده‌اند اگر شخصی پنجاه سال عبادت خداوند را انجام دهد سپس با هدیه دادن در بزرگداشت نوروز برآید، کافر شده و اعمالش برای او نفعی ندارد.[۳۳]
گروه طالبان نیز زمانی که بر افغانستان حکومت می‌کردند، اعلام کردند نوروز برخلاف اسلام و بدعت بوده و برگزارى آن حرام می‌باشد.[۳۴]
دعا و آداب دینی
علمای شیعه براساس روایات، دعا و آدابی برای نوروز ذکر کرده‌اند:
برای نوروز توصیه به انجام غسل، روزه گرفتن، پوشیدن لباس تمیز و خوشبو شده است.[۳۵] علامه مجلسی برای تحویل سال دعای «يَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ يَا مُدَبِّرَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ يَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْأَحْوَالِ حَوِّلْ حَالَنَا إِلَى أَحْسَنِ الْحَال» را نقل می‌کند.
علامه مجلسی دعای دیگری را نیز برای نوروز نقل کرده است: «اللَّهُمَّ هَذِهِ سَنَةٌ جَدِيدَةٌ وَ أَنْتَ مَلِكٌ قَدِيمٌ أَسْأَلُكَ خَيْرَهَا وَ خَيْرَ مَا فِيهَا وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَ شَرِّ مَا فِيهَا وَ أَسْتَكْفِيكَ مَؤُنَتَهَا وَ شُغْلَهَا يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ».[۳۶]
دو نماز دو رکعتی با اعمالی خاص برای عید نوروز نقل شده است.[۳۷]
برای آگاهی بیشتر پاسخهای زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: سنت ها و آیین های شب یلدا یا شب چله در آیات و روایات، پاسخ شماره ۱۹۰٫
نمایه: اعمال مشترک هر روز ماه رجب المرجب، پاسخ شماره ۲۱۱٫
[۱] . دهخدا، لغتنامه دهخدا، واژه «نوروز».
[۲] . طهماسبی، نوروز،پیر برنای جاوید، ۱۳۸۴ش، ص۵.
[۳] . افشار، جشن نوروز، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
[۴] . ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، ۱۴۱۵ق، ج۲۳،ص۱۵۴.
[۵] . بیدختی، شریفی، سرمایه اجتماعی در عید نوروز و پیش از آن، ۱۳۹۳ش، ص۶۴۹.
[۶] . دهخدا، لغتنامه دهخدا، واژه «نوروز».
[۷] . طباطبایی، «نوروز؛ نمادی از تساهل و تسامح».
[۸] . ابن عبدالبر، الإستيعاب فی معرفة الأصحاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۴۲۰.
[۹] . جعفریان، «نوروز در فرهنگ شیعه».
[۱۰] . دارابی، نوروز از دید سفرنامه نویسان دوره صفویه و قاجاریه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۴.
[۱۱] . نفر، «آشنایی با مراسم نوروز در هشت کشور جهان».
[۱۳] . دارابی، نوروز از دید سفرنامه نویسان دوره صفویه و قاجاریه، ۱۳۹۵ش، ص ۱۱۰-۱۱۳٫
[۱۴] . افشار، جشن نوروز، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
[۱۵] . دارابی، نوروز از دید سفرنامه نویسان دوره صفویه و قاجاریه، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۴.
[۱۶] . افشار، جشن نوروز، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
[۱۷] . شهمردان، آتش و چهارشنبه سوری، ۱۳۵۲ش، ص۴۳۷.
[۱۸] . پاک نیا تبریزی، نگاهی نو به جایگاه عید نوروز، ۱۳۸۹ش، ص۱۴.
[۱۹] . افشار، جشن نوروز، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
[۲۰] . رحیمی، «جشنی تاریخی در دل مردم».
[۲۱] . دارابی، نوروز از دید سفرنامه نویسان دوره صفویه و قاجاریه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۴.
[۲۲] . فجری، فرصت‌های طلایی نوروز، اسفند۱۳۸۶ش، ص ۳۶-۳۸٫
[۲۳] . حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۱۷۲.
[۲۴] . مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۹۲-۱۰۰.
[۲۵] . ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ۱۳۷۹ش، ج۴، ص۳۱۹.
[۲۶] . فاضل استرآبادی، مجموعه مقالات در زمینه عاشورا، اربعین، و نوروز، ۱۳۹۲ش،ص۱۱۲-۱۲۰.
[۲۷] . مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص ۱۱۰ و ۱۱۷٫
[۲۸] . امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۸۲.
[۲۹] . همان، ص ۲۳۷٫
[۳۰] . زمانی محجوب، بازخوانی سند نوروز در روایات اسلامی؛ مطالعه موردی: روایت معلی بن خنیس، زمستان ۱۳۹۵ش، ص۴۱.
[۳۱] . المناوی، فيض القدير شرح الجامع الصغير، ۱۳۵۶ق، ج۴، ص۵۱۱.
[۳۲] . أبوالبركات النسفی، كنز الدقائق، ۲۰۱۱م، ج۱، ص۶۹۵.
[۳۳] . التقی الغزی، الطبقات السنية في تراجم الحنفية، ص۳۴۳.
[۳۴] . جعفریان، «نوروز در فرهنگ شیعه».
[۳۵] . حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق،ج۸، ص۱۷۲.
[۳۶] . مجلسی، زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ۱۴۲۳ق، ص۳۲۸.
[۳۷] . سید ابن طاووس، إقبال الأعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۵۳؛ حر عاملی، هداية الأمة إلى أحكام الأئمة، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۱۶.