سؤال ۱۲۴: نقش عرف در حجاب اسلامی چیست؟ آیا عرف موجود در مکانهای مختلف مثل روستاها، شهرها، مناطق عشایر نشین یا زندگی در کشورهای غیر اسلامی که زنانشان فاقد حجاب هستند در میزان حدود شرعی مقرر برای حجاب مؤثر می باشد؟ در برخی از مکانهای ایران مثل جنوب که برخی از زنان جوراب نمی پوشند یا زنان اهل شمال که در هنگام کار مقداری از شلوار خود را بالا می زنند یا حتی برخی کارمندان که در هنگام کار مقداری از دستانشان پیدا می شود، حکم حجاب برای آنها چگونه است؟ آیا لازم که حجاب را تحت هر شرایطی مراعات کنند یا می توانند بر طبق عرف موجود که یک مسئله مرسوم بوده و حتی دیگران به دید بدی به آن نگاه نمی کنند، عمل کرده و حجاب را در همان حد خودشان مراعات نمایند؟
حکم شرعی عدم مراعات حجاب در انظار عمومی چیست؟
پاسخ ۱۲۴: در آیه ۳۱ از سوره نور، خداوند به زنان مسلمان دستور می دهد که پوششهای خود را بر روی گریبان هایشان بیاندازند.[۱] ” خمر” که در این آیه آمده است به معنای «لباسی است که زن با آن، سر و سینه خودش را بپوشاند»[۲]. که ظاهرا چیزی شبیه مقنعه یا بزرگتر از آن است.
در آیه ۵۹ سورۀ احزاب خداوند می فرماید:« اى پيامبر، به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو كه چادر خود را بر خود فرو پوشند. اين مناسبتر است، تا شناخته شوند و مورد آزار واقع نگردند. و خدا آمرزنده و مهربان است.»[۳]
براى جلباب که در این آیه آمده است، دو معنا ذكر شده است:
پوششى كه سر و گردن و بالاتنه را مىپوشاند (مقنعه). ۲- چيزى كه تمام بدن را بپوشاند (چادر).[۴]
حدود و ميزان پوشش: بدون شك هر اندازه بدن زن پوشيدهتر باشد نقش نيرومندترى در دورسازى ديدگان نظارهگر ايفا مىكند. اگر نگاههاى آلوده را همچنان كه در روايات آمده است «تيرهاى زهرآلود شيطان»[۵] بدانيم، پوشش زن همانند سپرى است كه تير از آن كمانه مىكند و منحرف مىشود و از اصابت و نفوذ در هدف باز مىماند. بر عكس هر اندازه بدن زن برهنهتر باشد تيرهاى شيطانى را بيشتر متوجه خود ساخته و از آن آسيب خواهد ديد. از همين روست كه چادر را حجاب برتر شناختهاند، زيرا با وجود شرايط ديگر، بيشترين پوشش و مطمئنترين مصونيت را فراچنگ مىآورد.
كيفيت پوشش: ميزان ضخامت و حتى كيفيت دوخت لباس خود بخش مهمى از حجاب را تشكيل مىدهد بدون شك لباسهاى نازك و تنگ و بدننما فرودگاه پيكان مسموم شيطان و موجب خيره شدن چشمهاى هرزه و آلوده و به فساد كشاننده جامعه است. در مقابل لباسهاى غيربدننما، ديدهها را از خود دور مىسازد، و سلامت معنوى نفوس را تأمين مىكند.»[۶]
بنابراین بر همۀ زنان لازم است که در مقابل نامحرم حجاب خود را به طور کامل رعایت کنند و از این جهت فرقی بین زنان عشایر و غیر آنها نیست. و عرف، محل یا مکان خاصی مانع از اجرای آن نمی باشد.
اسلام برای حجاب زن ها دو نوع محدودیت را بیان کرده است؛ یکی از جهت فراگیری نسبت به بدن که دستور داده بجز گردی صورت و دست ها تا مچ تمام بدن باید پوشیده شود. دوم از نظر کیفیت پوشش که نباید بدن نما یا چسبان باشد و نیز نباید موجب جلب توجه نامحرم گردد. نقش عرف در این میان، انتخاب نوع حجابی است که اسلام اصل آن را مشخص کرده است؛ یعنی عرف هر منطقه ای نوع پوشش خود را منطبق بر حجاب اسلامی می کند به همین جهت در میان هر نوع پوشش بومی، نوع با حجاب و بی حجاب یافت می شود؛ فردی در لباس لر عشایری با حجاب است و فرد دیگر بد حجاب.
اما آنچه در مورد برخی از زنان عشایر و امثال آنها مطرح این است که آنها و کسانی که قانون حجاب را رعایت نمی کنند و احترام خود را نگه نمی دارند؛ نگاه کردن به آنها در صورتی که به قصد شهوت و در معرض افتادن در گناه نباشد جایز است؛ معنای این سخن این نیست که آنها مکلف به رعایت حجاب نیستند یا عرف آنها محدودیت را بر می دارد؛ بلکه این حکم متوجه دیگران و مردان است.
در توضیح المسائل مراجع عظام و در رأس آنها حضرت امام خمینی (ره) چنین ذکر شده است که: زن بايد بدن و موى خود را از مرد نامحرم بپوشاند. بلكه احتياط واجب آن است كه بدن و موى خود را از پسرى هم كه بالغ نشده ولى خوب و بد را مىفهمد و به حدّى رسيده كه مورد نظر شهوانى است نیز بپوشاند[۷]. همچنین پوشيدن چيزى كه از جهت رنگ يا شكل و يا نحوه پوشيدن باعث جلب توجه اجنبى شود و موجب فساد و ارتكاب حرام گردد، جايز نيست[۸].
س: گویا فقها در مورد حجاب زنان عشایر و روستایی (مثلا زنان قشقایی) به علت عرف روستایی و آداب و رسوم سنتی و بی تاثیر بودن امر به معروف و نهی از منکر قائل به نوعی تساهل و بی اعتنایی هستند از این نوع استدلال نمی توان برای پذیرش حجاب عرفی در جامعه جدید انتقاد کرد؟
ج: حجاب (پوشش) تمام بدن و سر به جز دست ها تا مچ و صورت، تکلیف هر زن مسلمان است و از این حکم اسلامی، هیچ زنی چه شهری و چه روستایی و عشایری استثنا نشده است و فقهای بزرگ و حضرت امام(س) نیز به پیروی کتاب و سنت فتوایی غیر از این نداده اند و مسامحه ای نیز در این موضوع روا ندانسته اند.
مطلب دیگری که در کتاب های فقهی مطرح است، حدود نگاه زن و مرد به یکدیگر است. یکی از مسائل آن این است که مرد نمی تواند به زن ها در غیر محارم خویش، به جز صورت و دست ها تا مچ نگاه کند و نگاه به صورت و دست ها نیز باید بدور از نظر شهوانی باشد. برای این حکم دو جهت وجود دارد؛ یکی حفظ زن و مرد از مسائل شهوانی و برقراری روابط سالم بین آنها و دیگری احترام به زن؛ حتی در مواردی که قصد شهوانی وجود ندارد. وجه دوم یعنی احترام به زن در آنجایی که خود وی این جایگاه و احترام را برای خود حفظ نمی کند و در معرض نگاه دیگران قرار می دهد مورد بحث می باشد به همین دلیل دو مورد بر پایه روایت از این حکم استثنا شده است:
۱-زن های غیر مسلمان و اهل ذمه که رعایت حجاب اسلامی را نمی نمایند، نگاه به مو و گردن آنها بدون نظرشهوت اشکالی ندارد. (البته مراد مقدار معمول عرفی است که در حالت عادی نمی پوشانند، نه تمام بدن آنها.)
۲-زن های عشایر و روستایی که بنا بر عادت خویش مقداری از موهای سر و دست ها را نمی پوشانند و تذکر نیز به آنها بی فایده است. این گروه نیز در روایات استثناء شده اند.
حضرت امام(س) در تحریر الوسیله، کتاب النکاح، احکام نظر، مسئله۲۷، در استثنای گروه دوم (یعنی زن مسلمان روستایی و عشایری…) تامل دارند و گروه اول غیر مسلمانان را می پذیرند.
نکته ای که در این مسئله می باشد بحث جواز نپوشاندن زن ها نیست، بلکه جواز نگاه مردان است که مورد بحث واقع شده است.[۹]
ضمیمه: نظرات مراجع عظام در خصوص سؤال فوق به این شرح است:
آیت الله العظمی خامنه ای: زنها بايد تمام بدن خود را از نامحرم بپوشانند، فقط گردى صورت و دستها از سر انگشتان تا مچ دست استثناء شده است[۱۰].
آیت الله العظمی مكارم: بر زنان و دختران لازم است تمام بدن خود به جز گردى صورت و دست ها تا مچ را در مقابل نامحرمان بپوشانند. و اين مقدار به هر نوع لباس غير زينتى كه تنگ و چسبان نباشد پوشيده شود كافى است. هر چند چادر حجاب برتر است. اما زنان و دختران مى توانند در برابر محارم خويش سر و گردن و مقدارى از سينه و دستها و پاها را نپوشانند، ولی بقيه بدن را بايد بپوشانند. و جايز نيست به شكل نيمه عريان در مقابل آنها ظاهر شوند. و عرف محل در این حکم تفاوتی ایجاد نمی کند[۱۱]. و لباس خاصى شرط نيست ولى پوشيدن لباسهاى تنگ و چسبان و همچنين لباسهاى زينتى اشكال دارد[۱۲].
آیت الله العظمی سيستانى: فرقی نمی کند زن نمی تواند بیش از قرص صورت و دو دست خود را آنهم تا مچ در مقابل مرد نامحرم مکشوف کند[۱۳]. اما در خصوص نگاه كردن به بدن زنهاى بى باك كه اگر كسى آنها را امر به حجاب نمايد اعتنا نمىكنند اشكال ندارد مشروط به آن كه بدون شهوت و ترس وقوع در حرام باشد، و در اين حكم فرقى ميان زنهاى كفار و ديگر زنها نيست و همچنين فرقى نيست ميان دست و صورت و ديگر جاهاى بدن كه معمولًا آنها را نمىپوشانند[۱۴].
نکته: صورت شامل دو گوش نمی شود، پس پوشاندن آنها واجب است امّا چانه و مقدار اندکی از زیر چانه، در حکم صورت می باشد.[۱۵]
حجاب در کشور غیر مسلمان
حفظ حجاب كامل [شرعى] بر زن در برابر مرد نامحرم، واجب است؛ خواه مسلمان باشد يا كافر و يا در كشور اسلامى باشد يا غيراسلامى.[۱۶]
احکام نگاه کردن
نگاه كردن مرد به بدن زن نامحرم چه با قصد لذّت و چه بدون آن حرام است. و نگاه كردن به صورت و دستها اگر به قصد لذّت باشد نیز حرام است، ولى اگر بدون قصد لذت باشد مانعى ندارد و نگاه كردن به صورت و بدن و موى دختر نابالغ اگر به قصد لذّت نباشد و بواسطۀ نگاه كردن هم انسان نترسد كه به حرام بيفتد اشكال ندارد، ولى بنا بر احتياط بايد جاهايى را كه مثل ران و شكم معمولًا مىپوشاند نگاه نكند.[۱۷]
اما نگاه كردن مرد به بدن زنانی که با آنان محرم است اگر بدون قصد لذّت باشد به جز عورتین اشکالی ندارد مگر شوهر که می‌تواند به تمام بدن همسرش به قصد لذت نگاه کند.
حضرت امام خمینی(ره) در این زمینه فرموده‌اند:” مرد و زنى كه با يكديگر محرم هستند، اگر قصد لذّت نداشته باشند مىتوانند غير از عورت به تمام بدن يكديگر نگاه كنند.”[۱۸]
نتیجه گیری: حجاب امری مسلم و غیر قابل انکار در جامعه اسلامی است و رعایت مقدار واجب آن (تمام بدن خود به جز گردى صورت و دست ها تا مچ) در تمام محیط ها و عرف ها و شهر ها و کشورهای مختلف (همانطوری که امروزه بسیاری از زنان مسلمان در کشور های اروپایی و امریکا و سایر محیط های غیر اسلامی حجاب خود را به بهترین و کاملترین وجه رعایت می کنند) لازم و واجب است. و عدم رعایت آن گناه محسوب می شود.[۱۹] لذا می بایست طبق آنچه که در رساله های عملیه در خصوص رعایت حجاب شرعی ذکر شده است عمل گردد. بله در عرف ها، محل ها، مکان ها یا شغل های مختلف، ممکن است شکل آن متفاوت باشد که از نظر اسلام شکل حجاب اهمیت زیادی ندارد اگر چه چادر حجاب برتر است.
البته حجاب تا آنجا که در حریم زندگی خصوصی افراد است، یک امر فردی و خصوصی است و کسی نمی‌تواند دخالت کرده، ولی آنگاه که به یک امر اجتماعی تبدیل شد و با حقوق دیگران ارتباط پیدا کرد، حکومت و حاکم می تواند از باب نهی از منکر و صیانت از اخلاق و معنویت جامعه، رعایت حجاب را الزامی کند و برای آن مجازات تعیین نماید، زیرا بی حجابی از محرمات الهی محسوب می گردد و طبق قاعده هر فعل حرامی قابل تعزیر است.[۲۰]
برای آگاهی بیشتر به پاسخ زیر مراجعه فرمایید.
نمایه: استثنائات حجاب: احکام پوشش زن در غیر نماز، پاسخ شماره ۷۸٫
نمایه: راه توبه از گناه حق الله و حق الناس، پاسخ شماره ۱۲۱٫
[۱] وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِن.
[۲] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص ۱۲۷٫
[۳] يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ.
[۴] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱، ص ۲۷۲٫
[۵] صدوق، محمدبن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص ۱۸٫
[۶] با استفاده از نرم افزار پرسمان ، با تصرف و منبع یابی.
[۷] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج۲، ص: ۴۸۸٫
[۸] . همان، ج۲، ص: ۱۰۱۲٫
[۹] . تحریر الوسیله، کتاب النکاح، احکام نظر، مسئله۲۷؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، حجاب و آداب و رسوم سنتی و بی تأثیر بودن عرف.
[۱۰] . استفتاء کتبی از دفتر ایشان.
[۱۱] . استفتاء کتبی از دفتر ایشان.
[۱۲] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج۲، ص: ۴۹۲٫
[۱۳] . استفتاء کتبی از دفتر ایشان.
[۱۴] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج۲، ص: ۴۸۸
[۱۵] . ر. ک: سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سیستانی، پرسش و پاسخ، حجاب.
[۱۶] . العروة الوثقى، ج۱، الستر. (احكام نگاه و پوشش، پرسمان).
[۱۷]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج۲، ص ۴۸۵، مسأله ۲۴۳۳٫
[۱۸]. همان، ج۲، ص ۴۸۹، مسأله ۲۴۳۷٫
[۱۹] . در بعضی از تعابیر آمده است که عدم رعایت حجاب از گناهان صغیره و از گناهانی است كه حريم كبیره است، و لذا وقتى فرد مرتكب صغيره شد گويى شروع در كبيره كرده است بنابر این از اين جهت گويند اصرار بر صغيره نيز كبيره است و ميان گناه صغيره و كبيره حد محدودى نيست. نک: ترجمه و شرح تبصرة المتعلمين في أحكام الدين، ج۲، ص: ۵۰۳ و ص: ۷۱۷٫
[۲۰] . ر. ک: ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی.