سؤال ۱۰۷: نماز دهه اول ذی الحجه چگونه خوانده می شود؟ لطفا تفسیر آیه ۱۴۲ سوره اعراف “وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیلَةً …” را برای اینجانب شرح دهید. با تشکر
پاسخ ۱۰۷: نماز دهه اول ذی الحجه از نمازهای مستحب است که توصیه شده در ده شب اول ماه ذی الحجه خوانده شود. در این نماز بعد از سوره اخلاص باید آیه ۱۴۲ سوره اعراف نیز خوانده شود.
کیفیت نماز
نماز دهه اول ذی الحجه در ده شب اول این ماه (از غروب آخرین شب ماه قبل تا شب عید قربان) و بین نماز مغرب و عشاء باید خوانده شود.
این نماز دو رکعت است. در هر رکعت بعد از تکبیره الاحرام ابتدا سوره حمد و بعد سوره اخلاص و سپس باید آیه ۱۴۲ سوره اعراف خوانده شود.
وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ.[۱]
بعد از خواندن آیه، نمازگزار باید به رکوع رفته و پس از آن دو سجده به جا آورد. در رکعت دوم بعد از دو سجده تشهد و سلام گفته می‌شود.[۲]
سند
منبع این نماز حدیثی از امام صادق(ع) است که مطابق آن، امام باقر(ع) به فرزندش امام صادق(ع) توصیه کرده است که هیچ‌گاه در دهه اول ماه ذی حجه این نماز را ترک نکند، و اگر همیشه این نماز را بخواند در ثواب اعمال حاجیان شریک خواهد بود، هر چند که به حج نرفته باشد.[۳]
قدیمی‌ترین منبع مکتوب که این نماز در آن آمده است کتاب اقبال سید ابن طاووس است. او نیز منبع خود را کتاب ابن اشناس معرفی کرده است. بنابر آنچه در کتاب وسائل الشیعه آمده نام کتاب ابن اُشناس «عمل ذی الحجه» بوده است.[۴]
در مفاتیح الجنان نیز این نماز در فصل ششم از باب دوم یعنی بخش اعمال ماه ذی الحجه ذکر شده است.
ترجمه و تفسیر
آیه: وَوَاعَدْنَا مُوسَىٰ ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ۚ وَقَالَ مُوسَىٰ لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ.
ترجمه: و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم؛ سپس آن را با ده شب (دیگر) تکمیل نمودیم؛ به این ترتیب، میعاد پروردگارش (با او)، چهل شب تمام شد. و موسی به برادرش هارون گفت: «جانشین من در میان قومم باش. و (آنها) را اصلاح کن! و از روش مفسدان، پیروی منما!»
تفسیر
وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخِيهِ هارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ «۱۴۲»
وما با موسى، سى شب (در كوه طور، براى نزول تورات وآيات الهى) وعده گذاشتيم و آن را با (افزودن) ده شب كامل كرديم، پس ميعاد پروردگارش چهل شب كامل شد و موسى (پيش از رفتن به اين وعده‌گاه) به برادرش هارون گفت: در ميان امّت من جانشين من باش (و كار مردم را) اصلاح كن و از راه وروش مفسدان پيروى مكن!
نکته ها
در آيه‌ى ۵۱ سوره‌ى بقره، سخن از وعده‌ى چهل شب با موسى است، «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً»، ولى در اينجا سى شب به اضافه‌ى ده شب كه به فرموده‌ى امام باقر عليه السلام فلسفه‌ى اين كار، آزمايش بنى‌اسرائيل بوده است. در روايات مى‌خوانيم: سى شب آن در ماه ذى‌القعده و ده شب آن در اوّل ماه ذى‌الحجّه بوده است.
با آن كه حضرت موسى چهل شبانه روز را به طور كامل در كوه طور بوده است، (چنانكه در تورات سِفر خروج نيز آمده است،) ولى تعبير به چهل شب، ممكن است به اين دليل باشد كه مناجات‌ها اغلب در شب صورت مى‌گيرد و يا آنكه در قديم تقويم براساس ماه بوده و ماه در شب نمايان است، لذا براى شمارش ايّام نيز از شب استفاده مى‌شده است.
تغيير برنامه بر اساس حكمت، مانند تغيير نسخه‌ى پزشك در شرايط ويژه‌ى بيمار، اشكال ندارد. لذا سى شب با اضافه شدن ده شب به چهل شب تغيير كرد.
چنانكه «بداء» در مورد خداوند، به معناى تغيير برنامه براساس تغيير شرايط است، البتّه تمام اين تغييرات را خداوند از قبل مى‌داند، همان گونه كه گاهى پزشك از قبل مى‌داند پس از دو روز عمل به اين نسخه، وضع بيمار تغيير كرده و نياز به دارو و نسخه‌اى ديگر دارد. و درباره‌ى خداوند هرگز به معناى پشيمان شدن يا تغيير هدف و يا كشف نكته‌اى تازه و تغيير موضع نيست، زيرا اين معانى از جهل و محدوديّت سرچشمه مى‌گيرد كه مربوط به انسان است، امّا خداوند در مسير امتحان و تربيت انسان اين تغييرات را انجام مى‌دهد.
در «اربعين» و عدد چهل، اسرارى نهفته است، اين عدد، در فرهنگ اديان و در روايات اسلامى جايگاه خاصّى دارد، چنانكه مى‌خوانيم:
در زمان حضرت نوح عليه السلام، براى عذاب كفّار، چهل روز باران باريد.
چهل سال قوم حضرت موسى در بيابان سرگردان بود.
پيامبر صلى الله عليه و آله چهل روز از خديجه جدا شد و اعتكاف كرد تا غذاى آسمانى نازل شد و مقدّمه‌ى تولّد حضرت زهرا عليها السلام فراهم گرديد.
رسول خدا صلى الله عليه و آله در چهل سالگى مبعوث شد.
انسان تا چهل سالگى زمينه‌ى كمال روحى ومعنوى دارد، امّا پس از آن دشوار مى‌شود.
چهل روز اخلاص در عمل، عامل جارى شدن حكمت از قلب به زبان است.
چهل بار خواندن بعضى سوره‌ها و دعاها براى فرج و رفع مشكلات سفارش شده است.
چهل روز پذيرفته نشدن اعمال از جمله نماز، پيامد بعضى گناهان است.
چهل مؤمن اگر به خوب بودن مرده‌اى شهادت دهند، خداوند او را مى‌آمرزد …[۵] بعضى كتاب‌ها نيز با محوريّت عدد چهل، مانند چهل حديث نوشته شده است.[۶]
چگونه مى‌توان پذيرفت كه حضرت موسى براى غيبت موقّت خود جانشين تعيين كند، امّا خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله براى غيبت ابدى خود، جانشينى تعيين نكرده باشد؟! با آنكه حديث منزلت كه پيامبر خطاب به على عليه السلام فرمود: «أنت منّى بمنزلة هارون من موسى» تو براى من مثل هارون براى موسى مى‌باشى، به صورت متواتر در منابع اهل سنّت آمده است.[۷] و آيا مردم در زمان غيبت امام زمان عليه السلام رها شده‌اند؟!
دو آزمايش براى قوم موسى رخ داد: يكى ده روز زيادتر ماندن موسى در وعده‌گاه و ديگرى گوساله‌ى سامرى. چنانكه خداوند مى‌فرمايد: «فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ»[۸]، هنگامى كه موسى عليه السلام فرمود: من براى دريافت دستورات الهى، سى شب به وعده‌گاه مى‌روم، چون از سى شبانه‌روز گذشت و موسى نيامد، مردم گفتند: موسى خلف وعده كرده است، لذا از او قطع اميد كردند و بدنبال برنامه‌هاى انحرافى رفتند. در حالى كه با رفتن موسى به كوه طور، خداى او كه از ميان نرفته بود تا مردم به سراغ بت‌پرستى بروند.
مراد از اصلاح در آيه، اصلاح در مسائل اجتماعى و جامعه است، نه اصلاح در رفتار فردى و شخصى. (كلمه‌ى «أَصْلِحْ»، پس از «اخْلُفْنِي» آمده است.)
در زمان حضرت موسى، همانند هر زمان ديگر مفسدانِ توطئه‌گرى بودند كه موسى نگران آنها بود و به هارون سفارش مى‌كرد: نگذار زمام امور را به دست گيرند وخواسته يا ناخواسته
پیام ها
۱- بى‌مقدّمه و بدون خودسازى، بر پيامبران كتاب آسمانى نازل نمى‌شود، بلكه لياقت به همراه عبادت و مناجات‌هاى شبانه و عارفانه لازم است. وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً …
۲- مسئوليّت‌ها حتّى در سطح رهبرى، نبايد مانع عبادت و اعتكاف و خلوت با خدا باشد. وَ واعَدْنا مُوسى …
۳- وعده‌گاه خداوند با انبيا، مكان‌هايى همچون كوه طور و غار حراست و ضيافت الهى از بندگان صالح خود، دعا و مناجات است. واعَدْنا …
۴- شب، بهترين فرصت براى مناجات است. «لَيْلَةً»
۵- عبادت در چهل شب تمام، آثار خاصّى بدنبال دارد. أَتْمَمْناها … فَتَمَ
۶- در كارها بايد مدّت و اجل تعيين شود. «أَرْبَعِينَ»
۷- رهبرى جديد بايد در فراز و نشيب‌هاى نهضت، در كنار رهبرى قديم تجربه ديده باشد. قالَ مُوسى لِأَخِيهِ هارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي …
۸- جامعه هرگز نبايد بى‌رهبر باشد. «اخْلُفْنِي»
۹- انبيا به اذن الهى، حقّ تعيين جانشين دارند. «اخْلُفْنِي»
۱۰- امامت و رهبرى مردم بايد به سفارش خدا توسط پيامبر خدا، «اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي» در مسير اصلاح جامعه، «أَصْلِحْ» و به دور از انحراف باشد. «وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ»
۱۱- در يك زمان، دو رهبر نمى‌شود. هارون عليه السلام همچون حضرت موسى پيامبر بود، ولى رهبرى با موسى عليه السلام بود. «اخْلُفْنِي» (آرى، امامت و رهبرى غير از نبوّت است، لذا موسى براى دوران غيبت، هارون را جانشين خود و رهبر مردم قرار داد)
۱۲- انبيا آنقدر دلسوز امّتند و خود را مسئول مى‌دانند كه حتّى براى چند روز،
مردم را بى‌سرپرست نمى‌گذارند. «اخْلُفْنِي»
۱۳- وظيفه‌ى اصلى رهبر، اصلاح امّت است. «أَصْلِحْ»
۱۴- اگر مردم به فساد كشيده شدند و يا خواستار فساد بودند، رهبرى نبايد از موضع اصلاح‌گرى دست بردارد. «وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ»
۱۵- تذكّر و يادآورى، در هر صورت مفيد است. با آنكه هارون عليه السلام پيامبر و معصوم بود، امّا باز هم حضرت موسى او را به دو وظيفه عمده‌ى اصلاح و دورى از فساد توجّه داد. أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ …
۱۶- اصلاح جامعه، با عوامل فاسد و پيروى از مفسدان، امكان‌پذير نيست. «أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ»
۱۷- جامعه نياز به رهبرى اصلاح‌گر دارد، «أَصْلِحْ» رهبرى كه هرگز تسليم نظرات و توطئه‌هاى مفسدان نشود. «وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ».[۹]
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: کیفیت خواندن نماز عید فطر و قربان، پاسخ شماره ۶۰٫
نمایه: اثبات اول ماه قمری با رویت هلال توسط چشم مسلح، پاسخ شماره ۵۸٫
نمایه: روش و وقت خواندن نماز یکشنبه ماه ذی القعده، پاسخ شماره ۹۴٫
[۱] . سوره اعراف، آیه ۱۴۲٫
[۲] . قمی، مفاتیح الجنان، ذیل «اعمال ماه ذی الحجة».
[۳] . سید بن طاووس، الاقبال، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۵؛ سید بن طاوس، إقبال الأعمال، ج ۱، ص ۳۱۷، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ۸، ص ۱۸۳، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
[۴] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۱۸۳.
[۵] . سفينةالبحار، ج ۱، ص ۵۰۴- ۵۰۵٫
[۶] . تفسير فرقان و اربعين در فرهنگ اسلامى، سيد رضا تقوى.
[۷] . صحيح بخارى، ج ۶، ص ۳؛ صحيح مسلم، ج ۴، ص ۱۸۷؛ سنن‌ابن‌ماجه، ج ۱، ص ۴۲ ومسند احمدبن حنبل، ج ۱ ص ۱۷۳، ۱۷۵، ۱۷۷، ۱۷۹ و ۱۸۲٫
[۸] . سوره طه، آیه ۸۵٫
[۹] . ر. ک: تفسير نورالثقلين، ج ۳، صص ۱۶۴-۱۶۶٫