سؤال ۱۹۰: آیا شب یلدا یا شب چله در روایات معصومین (علیهم السلام) آمده است؟ بعنوان یک شیعه مسلمان چه کنیم که سنت ها و آئین های ما ایرانیان در شب یلدا مقبول خداوند متعال و اهل بیت (علیهم السلام) واقع گردد؟ لطفا با بررسی سنت ها و آیین های شب یلدا یا شب چله در آیات و روایات پاسخ کاملی در این خصوص ارائه فرمایید؟
پاسخ ۱۹۰: شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین مناسبت های ملی ما ایرانیان است. یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. این سنت دیرینه که سبقه آن حتی به بیش از پانصد سال قبل از میلاد میرسد، با رفتن به منزل بزرگان فامیل و بجا آوردن صله رحم و در بعضی مکان ها با دور هم جمع شدن در پای کرسی با آجیل و میوه علی الخصوص هندوانه از مهمانها پذیرائی کرده و تا پاسی از شب و گاهی تا نزدیک صبح می‌نشینند، شاهنامه می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند و این شب را این چنین گرامی می دارند.
گرچه در روایات معصومین (علیهم السلام) مطلبی به صراحت در خصوص شب یلدا ذکر نشده است اما می توان با مراجعه به آیات و روایات دریافت که کدام یک از سنت ها و آیین هایی که توسط ما ایرانیان در این شب انجام می شود مورد موافقت و تأکید خداوند متعال و اهل بیت (علیهم السلام) بوده و کدام یک مخالف با آنها است.
همچنین می توان با انجام این اعمال از قبیل: (صله رحم، هدیه دادن، صدقه دادن، قرآن خواندن، دعا کردن، ذکر گفتن، شب زنده داری، نماز شب، قضا نشدن نماز صبح و دیگر اعمال صالح) که شرح کامل آن ها با استناد به آیات و روایات در زیر آمده است، این شب را به بهترین وجه و آنگونه که شایسته یک شیعه مسلمان است به صبح رساند.
با ورود اسلام به ایران می توان واکنش های مختلف مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را در مقابل این نوع سنت ها و آیین ها مشاهده نمود و طبق آن عمل کرد.
بعنوان مثال در روایتی امام علی(ع) هنگام فرستادن مالک اشتر به سوی مردم مصر، که سرزمینی با فرهنگ کهن چندهزار ساله بود، به وی چنین سفارش فرمودند: وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّةُ وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَيْءٍ مِنْ مَاضِي تِلْكَ السُّنَنِ فَيَكُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَيْكَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا. ای مالک سنت‌ها و آیین‌های نیکی را كه بخش وسیعی از مردم آن سرزمین انجامش داده و موجب برقراری الفت و دوستی میان آنان بوده و نیز موجب اصلاح رفتاری آن جامعه می‌شود را از بين مبر. و روش جدیدی را ایجاد مکن كه به آیین‌‌هاى نیک کهن آسیبی وارد کند كه در این صورت، آنانی که آن آیین نیک را ایجاد کرده بودند، دارای اجر و پاداش بوده و گناه از بين بردن آن آیین‌ها بر گردن تو خواهد بود![۱]
این نوع سنت ها و آئین ها و نیز برخود دین مبین اسلام با آنها به شرح زیر می باشد:
سنت حرام: یا آن سنت ها و آیین ها (همانند زنده به گور کردن دختران، خوردن شراب در جشن ها و میهمانی ها و …) مخالف آموزه های دین اسلام بوده، که اسلام به شدت با آن ها مخالفت نموده است.
سنت واجب: یا آن سنت ها و آیین ها (همانند صله رحم یا احترام به پدر و مادر) موافق و مطابق با آموزه های دین اسلام است، که اسلام ضمن تأیید آنها ما را به انجام آن ها امر می کند.
سنت مستحب: یا آن سنت ها و آیین ها (همانند صدقه دادن یا هدیه دادن) مورد سفارش اکید اهل بیت (علیهم السلام) بوده است.
سنت مباح: یا آن سنت ها و آیین ها (همانند نوع پوشش، صحبت کردن، انجام مراسم ازدواج) نه مورد سفارش و نه مخالف با آمورزهای دین اسلام بوده است.
حال ببینیم شب یلدا جزء کدام یک از سنت های فوق است؟
این شب بسته به رفتار و اعمال ما می تواند هر یک از سنت های فوق را شامل شود! اگر در این شب عمل حرامی مرتکب شود، جزء سنت های حرام محسوب می شود. اگر به نیت صله رحم به دیدار بزرگان فامیل باشد، از سنت های واجب و مورد تایید اهل بیت (علیه السلام) خواهد بود و اگر به شب نشینی ساده، بدور از ارتکاب به گناه، خوردن میوه و گرفتن فال حافظ بسنده شود، سنت مباح محسوب خواهد شد.
اما چه باید کرد تا یک چنین شبی مورد تأیید ذات حق تعالی و اهل بیت (علیهم السلام) واقع گردد؟ برای پاسخ به این سؤال می توان برخی از اعمالی که در یک چنین شبی توصیه می شود، با ارائه آیات و احادیث مرتبط به شرح زیر توضیح داد:
صله رحم، هدیه دادن، صدقه دادن، قرآن خواندن، دعا کردن، ذکر گفتن، شب زنده داری، نماز شب، قضا نشدن نماز صبح
صله رحم: قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَ ینْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکرِ وَالْبَغْی یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ».[۲] خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مىدهد؛ و از فحشا و منكر و ستم، نهى مى‌كند؛ خداوند به شما اندرز مىدهد، شايد متذكّر شويد! خداوند در این آیه صله رحم را در کنار رعایت عدالت و احسان قرار می دهد که نشان دهنده جایگاه و اهمیت صله ارحام و رسیدگی به ذی القربی است.[۳]
امام علی علیه السلام می فرماید: انَّ صلهَ الارحام لَمِن موجباتِ الاِسلام اِنَّ اللهَ سبحانَه أمَر بِإکرامِها. همانا صله رحم از واجبات دین اسلام است و خداوند سبحان نسبت به اکرام ارحام و خویشان امر فرموده است.[۴]
نکته: در این شب یلدا می توان با رفتن به منزل بزرگان فامیل از قبیل پدر و مادر فرصت مناسب صله رحم را به نحو احسن انجام داد.
هدیه دادن: خداوند متعال می فرماید: وَ إِنىّ مُرْسِلَةٌ إِلَيهْم بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةُ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ. فَلَمَّا جَاءَ سُلَيْمَانَ قَالَ أَ تُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا ءَاتَئنِ اللَّهُ خَيرْ مِّمَّا ءَاتَئكُم بَلْ أَنتُم بهِ دِيَّتِكمُ تَفْرَحُونَ.[۵] و من (اكنون جنگ را صلاح نمىبينم،) هديه گرانبهايى براى آنان مىفرستم تا ببينم فرستادگان من چه خبر مىآورند. (و از اين طريق آنها را بيازمايم)!». هنگامى كه (فرستاده ملكه سبا) نزد سليمان آمد، گفت: «مىخواهيد مرا با مال كمك كنيد (و فريب دهيد)؟! آنچه خدا به من داده، بهتر است از آنچه به شما داده است؛ بلكه شما هستيد كه به هديههايتان خوشحال مىشويد!
سكونى از امام صادق عليه السلام روايت مى‌كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: تَهادَوا تَحابُّوا ، تَهادُوا فإنَّها تَذهَبُ بِالضَّغائنِ. «به يكديگر هديه دهيد تا همديگر را دوست بداريد؛ زيرا هديه كينه‌ها را نابود مى‌كند.»[۶]
نکته: لذا در این شب یلدا می توان با هدیه دادن به یکدیگر کینه را نابود و یکدیگر را دوست داشت.
صدقه دادن: قرآن می فرماید: أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ‌حِیمُ. آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد، و خداست که خود توبه‌پذیر مهربان است؟[۷]
امام سجاد (علیه السلام) در این خصوص می فرماید: إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یدِ الرَّب. صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد.[۸]
نکته: در این شب یلد می توان سنت حسنه صدقه دادن به افراد نیازمند را اینچنین عملی کرد که هر یک از اعضاء فامیل که در کنار هم جمع شده اند، بجای اسراف و زیاده روی مبلغی به اندازه وسعشان کنار گذاشته و به افرادی که واقعا محتاج اند خالصانه کمک کرد.
قرآن خواندن: خداوند متعال می فرماید: فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن. آنچه از قرآن براى شما ميسر است بخوانيد. گفتگو بسيار است. بعضى مقدار تلاوت آیات قرآن را به پنجاه آيه، و بعضى به يكصد آيه، و بعضى دويست آيه، تفسير كردهاند،[۹] ولى هيچيك از اين اعداد دليل خاصى ندارد، بلكه مفهوم آيه اين است كه هر مقدارى كه انسان به زحمت نمىافتد از قرآن بخواند.
بديهى است منظور از” تلاوت قرآن” در اينجا تلاوتى است به عنوان درس و فراگيرى براى خودسازى و پرورش ايمان و تقوا.
پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «قرائت قرآن از روي مصحف بهترين اعمال امت من است.[۱۰] فَقَالَ لِي أَدِمِ النَّظَرَ فِي الْمُصْحَفِ فَإِنَّهُ كَانَ بِي رَمَدٌ فَشَكَوْتُ ذَلِكَ إِلَى جَبْرَئِيلَ فَقَالَ لِي أَدِمِ النَّظَرَ فِي الْمُصْحَف. [۱۱]
نکته: در این شب یلدا می توان همگی وضو گرفته و به هر مقداری که برایشان مقدر است، آیاتی از کلام الله مجید را تلاوت و در معنای آن تدبر کنند. چرا که تلاوت قرآن از جمله بهترین اعمال مورد سفارش اهل بیت (علیهم السلام) است.
دعا کردن: خداوند متعال می فرماید: “وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُون” من دعاى دعا كننده را به هنگامى كه مرا مىخواند اجابت مىكنم. بنابراين بايد بندگان من، دعوت مرا بپذيرند «فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي». و به من ايمان آورند «وَ لْيُؤْمِنُوا بِي». باشد كه راه خود را پيدا كنند و به مقصد برسند «لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ».[۱۲]
خداوند در آیه ی دیگری می فرماید: وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ.[۱۳]
پروردگار شما گفته است مرا بخوانید تا(دعای) شما را اجابت کنم، کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند به زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند. خداوند متعال در این آیه نفرموده است که در زمان خاصی مرا بخوانید تا دعایتان را اجابت کنم.
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: الدُّعا سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدّینِ وَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْارْضِ. دعا و راز و نیاز به درگاه خداوند، اسلحه انسان با ایمان و ستون (خیمه) دین و نور آسمان ها و زمین است.[۱۴]
نکته: حال که در این شب یلدا همگی فامیل در کنار یکدیگر جمع شده اند می توان برای یکدیگر دعا کرد.
ذکر گفتن: خداوند متعال می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثِیراً. اى کسانى که به خداوند ایمان آورده اید، ذکر حق و یاد حق را بسیار کنید.[۱۵]
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: ما اجْتَمَعَ قَوْمٌ فى مَجْلِس لَمْ یَذْکرُوا اللّهِ وَ لَمْ یَذْکرُونا اِلاّ کانَ ذلِک الْمَجْلِسُ حَسْرَةً عَلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ. هیچ قومى و مردمى در مجلسى جمع نگشتند که در آن یاد خداوند و یاد ما را بر زبان جارى نساختند، مگر اینکه آن مجلس در قیامت براى آنها حسرت خواهد بود.[۱۶]
نکته: در این شب یلدا و در تمام لحظات پسندیده است که یاد خداوند متعال را بر زبان خود جاری سازیم و از این فرصت عمری که خداوند متعال به ما ارزانی داشته بهره کافی و وافی ببریم.
شب زنده داری و نماز شب: خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نٰافِلَةً لَكَ عَسىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰاماً مَحْمُوداً»[۱۷] يعنى: و پاره‌اى از شب را به خواندن نماز شب به شب زنده دارى پرداز كه نماز شب از مختصّات تو است، اميد است پروردگارت تو را مقام و منزلتى پسنديده عطا فرمايد) پس نماز شب بسبب فرمايش خداوند عزّ و جلّ كه ميفرمايد فتهجّد (شب زنده دارى كن) بر رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله فريضه است، ولى براى ديگران همان نماز سنّت و نافله يا مستحب است.[۱۸]
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در وصایای خود به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «تو را به اموری سفارش می کنم، همه را حفظ کن؛ سپس فرمود: خداوندا! او را بر انجام این وظایف یاری فرما؛ تا آنجا که فرمود: بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب!»[۱۹]
امام صادق(ع): زمستان بهار مؤمن است، شبش بلند و كمکی برای عبادت و شب‌زنده‌داری است، روزش كوتاه و كمکی برای روزه گرفتن است.
نکته: بجای به هدر دادن وقت ارزشمند خود و پرهیز از گفتارها و کردارهای بد می توان این شب یلدا را نیز برای عبادت و شب زنده داری انتخاب کرد و پس از نیمه شب خالصانه وضو گرفته و به نماز شب و اعمال صالح انجام داد.
قضا نشدن نماز صبح: خداوند متعال می فرماید: ان ّالصلاة تنهي عن الفحشاء و المنکر.[۲۰] و نماز را برپا دار، كه نماز (انسان را) از زشتيها و گناه بازمىدارد.
روایات زیادی در خصوص نماز و عواقب سهل انگاری در خواندن نماز یا قضا شدن آن از معصومین (علیهم السلام) نقل شده است که ما تنها به ذکر یکی از آنها بسنده می کنیم.
سکوني از امام صادق (عليه السلام) نقل مي کند که حضرت به نقل از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) بيان مي دارد که شيطان از مومن مي ترسد تا زماني که بر نمازهاي پنجگانه اش محافظت دارد اما وقتي با بي پروايي نماز را ضايع مي کند -که يکي از مصداق هاي بارز ضايع کردن نماز، قضا شدن آن است- شيطان او را وارد در عظائم مي کند.
لغت شناسان در معناي عظائم گفته اند عظائم يعني همان گناهان کبيره؛ يعني زماني که فرد نماز را قضا کند امکان انجام گناهان کبيره او زياد ميشود.
نکته: از آنجا که شب یلدا طولانی ترین شب سال است و اکثر افراد سعی دارند تا نزدیکی های صبح بیدار بمانند، شایسته است زمان خود را به نحوی مدیریت کنند که بتوانند نماز صبح خود را به موقع اداء نمایند. و خدای ناکرده این شب که همچون دیگر شب ها است باعث نشود تا واجبی از ما ضایع گردد.
برای آگاهی بیشتر پاسخهای زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: حاجت روا شدن با قرائت قرآن کریم، پاسخ شماره ۱۴۷٫
نمایه: آداب ظاهری و باطنی تلاوت قرآن کریم، پاسخ شماره ۱۴۸٫
نمایه: زمان ارتباط با خدا و شرایط استجابت قطعی دعا، پاسخ شماره ۸۱٫
[۱] . سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص ۴۳۱، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
[۲] . سوره نحل، آیه ۹۰٫
[۳] . تفسیر نور، ج ۴، ص ۵۷۱٫
[۴] . غررالحکم، ص ۴۰۶، ح ۹۲۹۰.
[۵] . سوره نمل، آیات ۳۵-۳۶٫
[۶] . الكافي، ۵/۱۴۴/۱۴؛ منابع فقه شیعه، ج ۲۲، ص ۷۹۷٫
[۷] . سوره توبه، آیه ۱۰۴٫
[۸] . عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۱۰۸. این حدیث در دیگر منابع با اندکی اختلاف در تعبیر آمده است. ر.ک: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۶؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۳۷۰.
[۹] . كنز العرفان في فقه القرآن – ترجمه، ج۱، ص: ۱۳۹٫
[۱۰] . بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۲۰۲٫
[۱۱] . ر. ک: نمایه: آداب ظاهری و باطنی تلاوت قرآن کریم، پاسخ شماره ۱۴۸٫
[۱۲] . بقره، ۱۸۶٫ ،أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ.
[۱۳] . سوره غافر، آیه ۶۰٫
[۱۴] . كافى، جلد ۲، ص ۴۶۸٫
[۱۵] . سوره احزاب، آیه ۴۱٫
[۱۶] . کافی، ج ۲، ص ۴۹۶٫
[۱۷] . سوره اسراء، آیه ۷۹٫
[۱۸] . من لا يحضره الفقيه – ترجمه، ج۲، ص ۱۷۸-۱۷۹٫
[۱۹] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۲۶۸٫
[۲۰] . سوره عنکبوت، آیه ۴۵٫
گناه چی