سؤال ۱۹۶: لطفا فضیلت نماز شب در آیات و روایات معصومین علیهم السلام را بیان فرمایید؟
پاسخ ۱۹۶: آیات و روایات متعددی در خصوص فضیلت نماز شب وارد شده است که همگی نشان از اهمیت زیاد آن دارد. این نماز که وجوب آن تنها به رسول اکرم (ص) اختصاص دارد،[۱] برای ما از جمله اعمال مستحب مؤکد از سوی خداوند متعال و معصومین علیهم السلام است، که در زیر به برخی از توصیه های آنها به انجام این نافله ارزشمند اشاره می کنیم.
خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نٰافِلَةً لَكَ عَسىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰاماً مَحْمُوداً»[۲] و پاره‌اى از شب را به خواندن نماز شب به شب زنده دارى پرداز كه نماز شب از مختصّات تو است، اميد است پروردگارت تو را مقام و منزلتى پسنديده عطا فرمايد) پس نماز شب بسبب فرمايش خداوند عزّ و جلّ كه ميفرمايد فتهجّد (شب زنده دارى كن) بر رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله فريضه است، ولى براى ديگران همان نماز سنّت و نافله يا مستحب است.[۳]
گناه باعت محرومیت از نماز شب است
مردى خدمت على (عليه السّلام) آمد و عرض كرد: من از نماز شب محروم هستم. در جواب فرمود، تو مردى هستى كه گناهانت تو را در بند كشيده است».[۴]
سفارش پیامبر ص به نماز شب
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در وصایای خود به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «تو را به اموری سفارش می کنم، همه را حفظ کن؛ سپس فرمود: خداوندا! او را بر انجام این وظایف یاری فرما؛ تا آنجا که فرمود: بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب! [۵]».[۶]
نماز شب شرف و بزرگی مؤمن است
جبرئيل عليه السّلام بر پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه و آله نازل گرديد، آن حضرت به او فرمود: اى جبرئيل مرا موعظه كن، جبرئيل گفت: اى محمّد تو هر گونه كه مى‌خواهى زندگى كن (ولى بدان كه ناگزير) خواهى مرد، و هر كس را مى‌خواهى دوست بدار ولى بالاخره روزى از او جدا خواهى شد، و هر چه مى‌خواهى انجام ده كه بالاخره آن را ملاقات خواهى كرد، بدان كه شرف و بزرگى مؤمن نماز شب او است، و عزّت و سرافرازى مؤمن خوددارى او از آزار رسانيدن بمردمان است.[۷]
نماز شب نسیم رحمت خداوند
بحر السقّاء از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه آن حضرت فرمود: از جمله نسيمهاى رحمت خداوند عزّ و جلّ اين سه چيز است: بيدارى و اشتغال به عبادت در شب، و افطار كردن روزه دار، و ملاقات و ديدار برادران ايمانى.[۸]
نماز شب سنت پیامبر ص
امام صادق عليه السّلام فرمود: شما را به نماز شب سفارش مى‌كنم كه آن سنّت پيامبر شما است و طريقه و شيوۀ صالحان و نيكوكاران پيش از شما، و برطرف كنندۀ درد و ناخوشى از تن‌هاى شما است.[۹]
برخاستن از شب بخاطر رضای خداوند
هشام بن سالم از آن حضرت روايت كرده است كه در مورد اين آيه كه خداوند عزّ و جلّ ميفرمايد: إِنَّ نٰاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا (يعنى: همانا ناشئه و عبادت شبانه از حيث قولش (يا از حيث صدق قول) پايدارتر و باقوامتر و استوارتر است) آن حضرت فرمود: مراد برخاستن شخص است از بسترش در حالى كه مقصودش از اين كار فقط رضاى خداوند عزّ و جلّ باشد و هيچ چيز ديگر در نظر نداشته باشد.[۱۰]
مردم سه گروه هستند
امام صادق عليه السّلام فرمود: مردم صبحگاهان كه از بستر خود برمى‌خيزند به سه گروه دسته بندى شده‌اند يا جزء يكى از اين سه گروه هستند:
يك عدّه سود برده‌اند و ضرر نكرده‌اند، و يك گروه زيان ديده‌اند و بهره‌اى نيافته‌اند، و گروه آخر نه زيان ديده‌اند و نه سود برده‌اند، امّا گروه اوّل كه در طول شب سود برده‌اند و زيان نديده‌اند كسانى هستند كه از خواب برخاسته و وضو ساخته و نماز گزارند و به ذكر ياد خداوند عزّ و جلّ كنند اين گروه همان كسانى هستند كه سود برده و زيان نكرده‌اند، و امّا گروه دوّم كسانى هستند كه شب را در معصيت خداوند عزّ و جلّ گذرانيده‌اند اين همان گروه زيان ديده هستند كه هيچ نفعى نبرده‌اند، و بالاخره گروه سوم شب را پيوسته در خواب گذرانيده تا صبحگاهان اين گروه همان دسته است كه نه زيان كرده و نه سود برده است.[۱۱]
علامت نماز شب خوان ها
عبد اللّه بن سنان از امام صادق عليه السّلام سؤال كرد در مورد اين آيه كه خداوند عزّ و جلّ ميفرمايد: «سِيمٰاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» يعنى (سيما و علامت ايشان از اثر سجده در چهره‌هايشان پيدا است) فرمود: مراد بيدارى و شب زنده دارى براى نماز است.[۱۲]
روشنی خانه نماز شب خوان
فضيل بن يسار از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه آن حضرت فرمود: همانا خانه‌هائى كه در آن شب هنگام نماز خوانده مى‌شود و در نماز تلاوت قرآن مى‌كنند (يا بخاطر همان تلاوت قرآن)، روشنى و نورى به آسمان و ساكنان آسمان ميدهد همانسان كه ستارگان آسمان براى ساكنان زمين پرتوافشانى مى‌كنند.[۱۳]
گناهان روز با نماز شب محو می شود
امام صادق علیه السلام در تفسير اين آيه كه خداوند عزّ و جلّ ميفرمايد: «إِنَّ الْحَسَنٰاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئٰاتِ» يعنى (البتّه حسنات و نيكوكاريها، زشتيكاريها را محو مى‌سازد) فرمود: مراد از حسنات نماز شب است كه مؤمن شب هنگام ميخواند و بدان وسيله گناهانى را كه در طول روز انجام داده محو ميكند -و يا سبك مى‌سازد- شرح: «بديهى است منظور گناهان شخصى و فردى است نه آنها كه نسبت به حقوق مردم و عمدا واقع شده، يا گناهانى كه در پيكر جامعۀ مسلمين ايجاد جراحت كرده است- عصمنا اللّٰه من قبح الزّلل و سيّئات العمل-»[۱۴]
مدح امام علی ع توسط خداوند بخاطر نماز شب
خداوند تبارك و تعالى در كتاب خود امير المؤمنين على عليه السّلام را بخاطر بر پا داشتن و پرداختن بنماز شب مدح و ستايش فرموده است. آنجا كه ميفرمايد: أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّيْلِ … تا آخر آيه كه معنى آن اينست: (آيا آن كسى كه به نماز و طاعت و قنوت و راز و نياز در لحظه لحظه‌هاى شب مى‌پردازد و گاه بسجده است و گاه در قيام و از آخرت بيمناك است و اميد برحمت پروردگار خويش ميدارد با آن كس كه عارى و غافل از اين حالات است يكى است؟) و مراد از آناء شبانه ساعات شب است.[۱۵]
نماز شب باعث زیبایی صورت می شود
رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله فرمود: هر كس نمازش در طول شب افزون باشد در روز نيكو رخسار و خوش صورت خواهد بود.[۱۶]
نماز شب روزی را تضمین می کند
مردى نزد امام صادق عليه السّلام آمد و از نيازمندى خود نزد آن حضرت شكايت كرد، و در اظهار حاجتمندى چندان زياده روى كرد كه نزديك بود بگويد پيوسته گرسنه‌ام، امام صادق عليه السّلام به او فرمود: آيا نماز شب مى‌خوانى جواب داد: آرى، پس حضرت رو به اصحاب خويش كرده و فرمود: كسى كه ادّعا مى‌كند نماز شب ميخواند و روز گرسنگى مى‌كشد ادّعاى دروغين كرده است زيرا خداوند تبارك و تعالى بعنوان پاداش نماز شب قوت و روزى شخص را در روز تضمين كرده است، يا نماز شب را ضامن قوت روز قرار داده است.[۱۷]
افرادی که محبوب خداوند هستند
امام محمّد باقر عليه السّلام فرمود: همانا خداوند تبارك و تعالى دوست ميدارد كسى را كه در ميان جمع شوخ طبعى كند و خوش مجلس باشد تا وقت ديگران باو خوش گردد، امّا چندان شوخى كند كه به فحش نينجامد، و كسى را كه تنهائى گزيند و به تفكّر پردازد، و نيز كسى را كه فارغ از هر اشتغالى خلوت كند و انديشۀ خود را به عبرت گرفتن از احوال دنيا متوجّه سازد، و شب زنده دار براى نماز شب، خداوند اين افراد را محبوب مى‌دارد.[۱۸]
وصیت پیامبر ص به ابوذر به خواندن نماز شب
پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه و آله در هنگام وفات خود به ابوذر- كه رحمت خداوند بر او باد- فرمود: اى ابا ذر وصيّت پيامبر خود را بخاطر بسپار كه تو را سود بسيار رساند و از جمله اينكه: هر كس پايان كارهايش پيش از مرگ نماز شب باشد و آنگاه از دنيا برود بهشت بر او واجب است.[۱۹]
پاسخ امام علی علیه السلام به سوالی در خصوص نماز شب
جابر بن اسماعيل از امام صادق و آن حضرت از پدرش عليهما السّلام روايت كرده: مردى از امير المؤمنين عليه السّلام سؤال كرد در مورد شب‌زنده‌دارى به خواندن قرآن يا تلاوت قرآن در نماز، آن حضرت به او فرمود:
بشارت باد تو را، هر كس يك دهم از شب را با اخلاص براى خداوند و تحصيل پاداش او نماز كند، خداوند تبارك و تعالى به فرشتگان خود گويد: به عدد آنچه از دانه و برگ و درخت و نيز به عدد هر شاخ و برگ خرما و هر چه از گياهان كه شب در چراگاهها ميرويد براى اين بندۀ من (كه يك دهم شب را نماز كرده) از حسنات ثواب و پاداش بنويسد
هر كس يك نهم شب را نماز كند، خداوند او را ده دعاى اجابت شده و قبول يافته عطا فرمايد، و در روز قيامت نامۀ اعمالش را بدست راست او دهد،
و هر كس يك هشتم از شب را نماز كند، خداوند متعال ثواب و پاداش شهيد صابرى كه با صدق نيّت در راه خدا جهاد كرده باو عطا فرمايد، همچنين شفاعتش را در مورد اهل بيت و خانواده‌اش بپذيرد،
و هر كس يك هفتم شب را نماز كند، روز برانگيخته شدن در حالى از گور خود بيرون آيد كه چهره‌اش همچون ماه در شب چهارده زيبا و درخشان باشد تا اينكه همراه با كسانى كه از عذاب و هول قيامت ايمن هستند از صراط بگذرد،
و هر كس يك ششم شب را نماز كند نام او را در زمرۀ توبه‌كنندگان حقيقى نويسند و همه گناهان گذشته‌اش را بيامرزند،
و هر كس يك پنجم شب را نماز كند در خيمه و بارگاه حضرت ابراهيم خليل در بهشت همنشين و انيس او باشد،
و هر كس يك چهارم شب را نماز كند در صف اوّل رستگاران باشد تا وقتى كه همچون تند بادى از صراط عبور كند، و بدون حساب وارد بهشت شود.
و هر كس يك سوّم شب را نماز كند فرشته‌اى نباشد مگر اينكه به منزلت و مقام او نزد خداوند عزّ و جلّ رشك برد و آن را آرزو كند. و به او بگويند: از هر يك از درهاى هشتگانۀ بهشت كه خواهى وارد شو،
و هر كس نيمى از شب را نماز كند اگر هفتاد هزار بار همۀ زمين را پر از طلا كرده و به او دهند باز هم با پاداش او برابرى نخواهد كرد، و پاداشى كه بواسطۀ عبادت شبانه‌اش نزد خداوند متعال دارد، بيش از ثواب آزاد كردن هفتاد بنده است كه همگى از فرزندان اسماعيل باشند،
و هر كس دو سوّم شب را نماز كند پاداش او از حسنات بقدر ريگهاى درهم فشردۀ بيابان است كه كمترين آن حسنات ده بار سنگين‌تر از كوه احد باشد،
و هر كس يك شب كامل نماز كند در حالى كه كتاب (قرآن) خداوند عزّ و جلّ را تلاوت كند و گاه در ركوع باشد و گاه در سجود و گاه به ذكر پردازد، چندان ثواب به او عطا كنند كه كمترين آن اين باشد كه از گناهان خود بدر آيد همچون روزى كه مادرش او را زاده است و براى او به عدد مخلوقات خداوند عزّ و جلّ از حسنات منظور كنند و همانند آن درجاتش را نيز بالا برند، و در گور او چراغى برافروزند كه پيوسته روشن باشد و گناه و حسد را از دل او جدا و بيرون كنند، و از عذاب قبر ايمن گردد، و به او براتى دهند كه از آتش دوزخ آزاد است، و در حالى كه از عذاب آخرت ايمن است از گور خود برانگيخته شود، و پروردگار تبارك و تعالى به فرشتگان خود فرمايد: فرشتگان من بندۀ مرا بنگريد كه بخاطر رضاى من شبى را بيدار بوده و عبادت كرده است او را در فردوس جاى دهيد، و در آن بهشت صد هزار شهر باشد كه در هر شهرى همۀ آنچه كه نفسها آرزو و خواهش آن را دارند و چشمها از ديدن آن لذّت مى‌برد و به خاطرها خطور نمى‌كند، در آنجا برايش فراهم باشد، و اين جمله غير از آن پاداشهائى است كه نزد خود برايش مهيّا ساخته‌ام از كرامتهاى بيشمار و نعمتهاى زياده بر استحقاق و همچنين مرتبه و قرب و نزديكى مقام.[۲۰]
ثواب قضاء نماز شب در روز
رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله فرمود: همانا خداوند تبارك و تعالى البته نزد فرشتگان خود مباهات ميكند به آن بنده كه قضاى نماز شب را در روز انجام دهد، و ميفرمايد: اى فرشتگان من به بندۀ من بنگريد كه نمازى را كه بر او واجب نساخته‌ام قضا ميكند، گواه باشيد كه من البتّه گناهان او را آمرزيدم.[۲۱]
قضا نماز شب در روز و نماز روز در شب
امام صادق عليه السّلام فرمود: هر نمازى كه در شب از تو فوت شده آن را در روز قضا كن، خداوند تبارك و تعالى فرموده است «وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهٰارَ خِلْفَةً- الآية» يعنى: و خداوند شماست آن خدائى كه شب و روز را جانشين يك ديگر ساخت براى كسى كه بخواهد متذكّر شود يا خواهد شكر الهى بجا آورد. مراد اينست كه شخص هر نمازى را كه در شب از او فوت شده قضاى آن را در روز بجا آورد، و آنچه از نمازها كه در طول روز فوت شده شب قضا كند. و آنچه از نماز شب كه از تو فوت شده هر وقت از شب يا روز كه خواهى آن را قضا كن، مادام كه وقت نماز فريضه نباشد، و اگر نماز واجب از تو فوت شد هر گاه بيادت آمد آن را بجا آور، و اگر زمانى بخاطرت رسيد كه در وقت فريضه ديگرى بودى، پس ابتدا آن نمازى را كه در وقت آن هستى بخوان و بعد نماز فوت شده را قضا كن.[۲۲]
قضا نماز شب از اسرار مخزونه آل محمد ص است
امام صادق عليه السّلام فرمود: قضا كردن نماز شب فوت شده پس از نماز صبح و بعد از نماز عصر از جمله اسرار مخزونۀ آل محمّد- صلوات اللّٰه عليهم اجمعين- است (عبارت سرّ مخزون آل محمّد بدان جهت است كه اهل سنّت در اين دو وقت خواندن نماز را جايز نمى‌دانند با وجود آنكه در بسيارى از اخبارشان چنان كه روايت كرده‌اند رسول خدا (ص) در اين دو وقت- پس از نماز صبح و بعد از نماز عصر- نماز ميكرد. جواز آن آمده است).[۲۳]
برای آگاهی بیشتر پاسخهای زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: آداب و طریقه خواندن نماز شب به روش مختصر و طولانی، پاسخ شماره ۱۹۷٫
نمایه: زمان ارتباط با خدا و شرایط استجابت قطعی دعا، پاسخ شماره ۸۱٫
نمایه: سنت ها و آیین های شب یلدا یا شب چله در آیات و روایات، پاسخ شماره ۱۹۰٫
[۱] . کنز العرفان فی فقه القرآن (ترجمه)، ج ۱، ص ۷۸٫
[۲] . سوره اسراء، آیه ۷۹٫
[۳] . من لا يحضره الفقيه – ترجمه، ج۲، ص ۱۷۸-۱۷۹٫
[۴] . وسائل، باب نهم، ابواب بقيه الصلوات المندريه، ج ۵؛ کنز العرفان فی فقه القرآن (ترجمه)، ج ۱، ص ۱۷۴٫
[۵] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۲۶۸٫
[۶] . اقتباس از پاسخ شماره ۱۹۰ (نمایه: سنت ها و آیین های شب یلدا یا شب چله در آیات و روایات).
[۷] . من لا یحضره الفقیه (ترجمه)، ج ۲، ص ۱۵۸، ح ۱۳۶۰٫
[۸] . همان، ح ۱۳۶۱٫
[۹] . همان، ص ۱۵۹، ح ۱۳۶۳٫
[۱۰] . همان، ح ۱۳۶۴٫
[۱۱] . همان، ص ۱۵۹-۱۶۰، ح ۱۳۶۵٫
[۱۲] . همان، ص ۱۶۰، ح ۱۳۶۶٫
[۱۳] . همان، ح ۱۳۶۷٫
[۱۴] . همان، ح ۱۳۶۸٫
[۱۵] . همان، ص ۱۶۱، ح ۱۳۶۸٫
[۱۶] . همان، ح ۱۳۷۰٫
[۱۷] . همان، ص ۱۶۱-۱۶۲، ح ۱۳۷۱٫
[۱۸] . همان، ص ۱۶۲، ح ۱۳۷۲٫
[۱۹] . همان، ۱۶۲-۱۶۳، ح ۱۳۷۳٫
[۲۰] . همان، ص ۱۶۳-۱۶۵، ح ۱۳۷۴٫
[۲۱] . همان، ص ۲۰۱-۲۰۲، ح ۱۴۲۸٫
[۲۲] . همان، ص ۲۰۰، ح ۱۴۲۵٫
[۲۳] . همان، ص ۲۰۰-۲۰۱، ح ۱۴۲۶٫