سؤال ۵۰: لطفا زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت را با ذکر منابع معتبر توضیح دهید؟
پاسخ ۵۰: علی بن ابیطالب مشهور به امام علی(ع) (۲۳ قبل از هجرت -۴۰ق)، امام اول شیعیان، صحابی، راوی، کاتب وحی و چهارمین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت. وی پسرعمو و داماد پیامبر اکرم (ص)، همسر حضرت فاطمه(س)، پدر و جد ۱۱ امام شیعه است.
به گفته مورخین شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت، در کعبه زاده شد. او نخستین کسی بود که به پیامبر (ص) ایمان آورد و از نظر شیعه، به فرمان خدا و تصریح پیامبر(ص)، جانشین بلافصل رسول خدا (ص) است.[۱] آیاتی از قرآن کریم بر عصمت وی دلالت دارد.[۲] بنابر منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت، حدود ۳۰۰ آیه در قرآن کریم در فضیلت او نازل شده است.[۳] هنگامی که قریش قصد کشتن پیامبر(ص) را داشتند، او در بستر پیامبر خوابید تا دشمنان گمراه شوند و بدین طریق پیامبر(ص) مخفیانه هجرت کرد.[۴] پیامبر (ص) عقد اخوت خود را با وی بست.[۵] در همه غزوات پیامبر (ص) -جز جنگ تبوک که به فرمان پیامبر (ص) در مدینه ماند- شرکت داشت و پرافتخارترین فرمانده اسلام بود. آثار مکتوب بسیاری به زبان‌های مختلف درباره امام علی (ع) نوشته شده است.
پس از درگذشت پیامبر (ص) گروهی در سقیفه، با ابوبکر به عنوان خلیفه بیعت کردند و امام علی (ع) ۲۵ سال از خلافت دور ماند. آن حضرت پس از خلافت ابوبکر، عمر و عثمان، به اصرار مسلمانان خلافت و حکومت را پذیرفت.[۶] او در دوره کوتاه حکومتش با سه جنگ سنگین داخلی مواجه شد و سرانجام در محراب مسجد کوفه در حال نماز به دست یکی از خوارج به شهادت رسید و مخفیانه در نجف به خاک سپرده شد.[۷]
گفته‌اند سررشته بسیاری از علوم مسلمانان، از جمله نحو عربی، کلام، فقه و تفسیر به امام علی (ع) می‌رسد و فرقه‌های گوناگون، سلسله سند خود را بدو می‌رسانند. کتاب معروف نهج البلاغه منتخبی از سخنان و نامه‌های ایشان است.
حرم امام علی (ع) در شهر نجف از مکان‌های مقدس در فرهنگ شیعه و زیارت آن مورد توجه است. در این مکان افراد سرشناس دیگری نیز دفن شده‌اند که با عنوان مدفونان حرم امام علی(ع) در برخی منابع از آنها یاد شده است.
زندگی نامه: علی بن ابیطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف بن قصی بن کلاب،[۸] هاشمی قرشی، اولین مردی که به پیامبر ایمان آورد،[۹] امام اول شیعیان[۱۰] و خلیفه چهارم از خلفای راشدین از نظر اهل سنت است. پدر او، ابوطالب، مردی سخاوتمند، عدالت‌مدار، مورد احترام قبایل عرب، عمو و حامی پیامبر (ص) و از شخصیت‌های بزرگ قریش گزارش شده است.[۱۱] مادر علی(ع)، فاطمه بنت اسد[۱۲] و برادران وی طالب، عقیل، جعفر، و خواهرانش هند یا ام هانی، جمانه، ریطه یا ام طالب و اسماء بودند.[۱۳]
ولادت: امام اول شیعیان(ع)، جمعه ۱۳ رجب در سال ۳۰ عام الفیل در مکه و داخل کعبه متولد شد.[۱۴] ولادت وی در کعبه را عالمان شیعه از جمله سید رضی، شیخ مفید، قطب راوندی، ابن شهرآشوب و بسیاری از اهل تسنن مانند حاکم نیشابوری، حافظ گنجی شافعی، ابن جوزی حنفی، ابن صباغ مالکی، حلبی و مسعودی متواتر می‌دانند.[۱۵]
علی در شش سالگی، وقتی مکه دچار قحطی شد، به خانه حضرت محمد(ص) برده شد؛ همانطور که جعفر، برادر علی، به خانه عباس بن عبدالمطلب برده شد. ابوطالب، پدر امام علی(ع)، در این هنگام از اداره هزینه‌های یک خانواده پرجمعیت ناتوان بود.[۱۶] امام علی(ع) در یکی از خطبه‌های خود، به رفتار مهربانانه پیامبر در این دوره اشاره کرده است.[۱۷]
کنیه ها و القاب: کنیه‌های علی بن ابیطالب، عبارتند از ابوالحسن،[۱۸] ابوالحسین، ابوالسبطین، ابوالریحانتین، ابوتراب و ابوالائمه.[۱۹] همچنین امیرالمؤمنین، یعسوب الدین والمسلمین، مبیر الشرک والمشرکین، قاتل الناکثین والقاسطین والمارقین، مولی المؤمنین، شبیه هارون، حیدر، مرتضی، نفس الرسول، أخو الرسول، زوج البتول، سیف اللّه المسلول، امیر البررة، قاتل الفجرة، قسیم الجنّة والنار، صاحب اللواء، سید العرب، کشّاف الکرب، الصدّیق الأکبر، ذوالقرنین، هادی، فاروق، داعی، شاهد، باب المدینة، والی، وصی، قاضی دین رسول اللّه، منجز وعده، النبأ العظیم، الصراط المستقیم والأنزع البطین،[۲۰] القابی است که در منابع مختلف برای وی ذکر شده است.
ویژگی های ظاهری: امام علی(ع) در منابع مختلف، مردی بلندقد، با چشمانی سیاه و گشاده، ابروهایی کشیده و پیوسته و صورتی زیبا دانسته شده، چهره‌ای گندمگون و ریشی انبوه داشته و شانه‌هایش پهن بوده است.[۲۱] بنابر برخی منابع، پیامبر اکرم (ص) او را با لقب «بطین» خوانده و بر همین اساس، عده‌ای او را چاق دانسته‌اند. با این حال، برخی محققان بر این باورند که مقصود پیامبر از «بطین»، «البطین من العلم» (فربه از دانش) بوده است.[۲۲] ستوده‌شدن امام علی(ع) با صفت «بطین» در برخی زیارتنامه‌ها نیز دلیلی بر این دانسته شده که مقصود پیامبر، صفت چاق نبوده است. [۲۳] درباره قدرت بدنی علی بن ابیطالب، گفته شده که او با هیچ کسی مبارزه نکرد، مگر اینکه او را زمین زد. [۲۴]
همسران و فرزندان: اولین همسر امام علی(ع)، فاطمه دختر پیامبر اکرم(ص) بود و از او صاحب چهار فرزند شد. علی بن ابیطالب(ع) پس از شهادت فاطمه(س) با زنان دیگری ازدواج کرد. بنابر منابع تاریخی، امام علی(ع) ۲۷ یا ۲۸ فرزند داشته است.
شیخ مفید در کتاب «ارشاد» فرزندان امام علی(ع) را ۲۷ نفر دانسته و تصریح کرده که برخی از شیعیان فرزندی به نام محسن را به فاطمه(س) نسبت داده‌اند که پیامبر(ص) او را محسن نامگذاری کرده بود و پس از وفات پیامبر (ص) سقط شده است.[۲۵] بر این اساس، فرزندان امام علی(ع) با توجه به مادران‌شان، عبارتند از:
حضرت فاطمه زهرا (س): ۱٫ حسن ۲٫ حسین ۳٫ زینب کبری ۴٫ زینب صغری ۵٫ محسن
خوله: ۶٫ محمد (ابوالقاسم)
ام حبیب: ۷٫ عمر ۸٫ رقیه (ایندو دوقلو بوده اند).
ام البنین: ۹٫ عباس ۱۰٫ جعفر ۱۱٫ عثمان ۱۲٫ عبدالله
لیلا: ۱۳٫ محمد اصغر ۱۴٫ عبیدالله
اسماء: ۱۵٫ یحیی ۱۶٫ عون
ام سعید: ۱۷٫ ام الحسن ۱۸٫ رمله
شیخ مفید، علاوه بر موارد ذکر شده، فرزندان دیگری هم برای امام علی(ع) برشمرده و آنها را از همسران دیگر وی دانسته است.[۲۶]
ضربت خوردن و شهادت: امام علی(ع) در اثر ضربت شمشیر ابن ملجم در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ق در مسجد کوفه، دو روز بعد در ۲۱ همان ماه به شهادت رسید و مخفیانه دفن شد.[۲۷] ضربت خوردن علی بن ابیطالب، در شرایطی رخ داد که پس از جنگ نهروان، وی می‌کوشید مردم عراق را برای جنگ دوباره با معاویه بسیج کند، اما تنها تعداد اندکی حاضر به یاری او شدند. در این حال، معاویه با آگاهی از اوضاع عراق، به نواحی مختلف حکومت امام علی(ع) در جزیرة العرب و عراق حمله کرد.[۲۸] بنابر منابع تاریخی، سه تن از خوارج برای کشتن سه نفر یعنی امام علی(ع)، معاویه و عمرو بن عاص توافق کردند و زنی به نام قطام هم در این مسئله نقش داشته است.[۲۹]
امام اول شیعیان پس از شهادت، چنانکه خود وصیت کرده بود،[۳۰] توسط امام حسن، امام حسین، محمد بن حنفیه و با همراهی عبدالله بن جعفر، شبانه و مخفیانه در نجف کنونی (غریین در آن زمان) به خاک سپرده و قبرش مخفی شد.[۳۱] مخفی کردن قبر امام علی(ع) به دلیل جلوگیری از نبش قبر و بی‌حرمتی توسط بنی امیه و خوارج دانسته شده است.[۳۲] امام صادق(ع) در سال ۱۳۵ق، و در زمان حکومت منصور عباسی، محل دفن امام علی(ع) را در نجف آشکار کرد.[۳۳]
بر اساس روایات، امام علی(ع) درباره چگونگی غسل، کفن، نماز و تدفین خود، سفارش‌هایی به فرزندانش کرد.[۳۴] او همچنین از امام حسن و امام حسین(ع) خواست تا اگر بر اثر ضربت ابن ملجم درگذشت، او را تنها یک ضربت بزنند. امام علی(ع) با استناد به سخنی از پیامبر، از آنها خواست دست و پای ابن ملجم را نبُرند.[۳۵] علی بن ابیطالب(ع) همچنین ضمن تاکید بر توجه به قرآن، نماز، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد در راه خدا و خالی نگذاشتن خانه خدا، فرزندان خود را به ترس از خدا، نظم در کارها و آشتی با یکدیگر توصیه کرد و از آنها خواست به حقوق یتیمان و همسایگان توجه کنند.[۳۶]
برای آگاهی بیشتر به پاسخ های زیر مراجعه فرمایید:
نمایه: رمضان: اعمال مشترک و مخصوصه شبهای قدر، پاسخ شماره ۴۸٫
نمایه: زندگی نامه امام حسن مجتبی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۴۶٫
نمایه: زندگی نامه حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، پاسخ شماره ۴۱٫
[۱] . سوره مائده، آیه ۶۷.
[۲] . سوره احزاب، آیه ۳۳.
[۳] . اربلی، کشف الغمة، دار الاضواء، ص۹۳؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص۱۸۹.
[۴] . مجلسی، ج۱۹، ص۵۹.
[۵] . حاکم نیشابوری، ج۳، ص۱۴.
[۶] . ابن ابی الحدید، ج۶، ص ۸٫
[۷] . مجلسی، ج۴۲، ص۲۹۰.
[۸] . شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
[۹] . النسائی، السنن الکبری، ج۵، ص۱۰۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۵؛ آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تجدید نظر و اضافات از: ابوالقاسم گرجی، ۱۳۷۸ش، ص۶۵، پاورقی شماره ۲؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳۰.
[۱۰] . شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
[۱۱] . ابن اثیر، اسدالغابه، ج۱، ص۱۵.
[۱۲] . مفید، ارشاد، ج۱، ص۲.
[۱۳] . مجلسی، بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۷.
[۱۴] . مفید، الارشاد، ج۱، ص۵ : «ولد بمکة فی البیت الحرام/ در مکه در بیت الحرام [=کعبه] زاده شد». مسعودی (متوفای ۳۴۶ق) درباره زادگاه امام نوشته است: «وکان مولده فی الکعبة/ زادگاهش در کعبه بود.» مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق،ج۲ ص۳۴۹.
[۱۵] . امینی، ج۶، ص۲۱-۲۳.
[۱۶] . ابن هشام، ج۱، ص۱۶۲.
[۱۷] . نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، خ۱۹۲، ص۲۲۲.
[۱۸] . شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
[۱۹] . مرعشی نجفی، موسوعة الإمامة، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۱۹۷و ۱۹۸؛ محمدی ری شهری، دانشنامه أمیرالمؤمنین ع، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۳۰۸.
[۲۰] . ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۲۱-۳۳۴.
[۲۱] . امین، ج۲، ص۱۳.
[۲۲] . طوسی، الأمالی، ص۲۹۳.
[۲۳] . مستدرک الوسائل، ج۱۸، ص۱۵۲.
[۲۴] . ابن قتیبه، المعارف، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م، ص۱۲۱.
[۲۵] . در تاریخ یعقوبی، محسن یکی از سه پسر امام علی (ع) از حضرت فاطمه (س) دانسته شده که در کودکی مرده است. (تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۳۹.)
[۲۶] . المفید، الارشاد، قم: سعید بن جبیر، ۱۴۲۸ق.، ص۲۷۰-۲۷۱.
[۲۷] . المفید، الارشاد، ج۱، ص۹(نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم)؛ درباره تاریخ شهادت امام علی(ع)، اختلاف است. ابن ابی الحدید (از علمای اهل سنت) شهادت وی در شب ۱۷ رمضان را قول مشهور می‌داند و می‌گوید شب ۱۷ رمضان شب بدر است و روایاتی در دست بوده که وی در شب بدر کشته می‌شود. (شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۵-۱۶.)
[۲۸] . جعفریان، رسول، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، قم: دفتر نشر معارف، ۱۳۹۱، ص۵۴-۵۳.
[۲۹] . جعفریان، رسول، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ص۵۵.
[۳۰] . مجلسی، ج۴۲، ص۳۳۸؛ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۳۴؛ مفید، ارشاد، ج۱، ص۱۰.
[۳۱] . المفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، قم، سعید بن جبیر، ۱۴۲۸ق، ص۲۷-۲۸.
[۳۲] . عبدالکریم بن احمد بن طاووس، فرحة الغری، ص۹۳؛ مجلسی، بحار، ج۴۲، ص۲۲۲؛ به نقل مقدسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱، ص۲۳۹-۲۴۰.
[۳۳] . مفید، ارشاد، ص۱۳.
[۳۴] . مجلسی، ج۳۶، ص۵.
[۳۵] . نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، نامه ۴۷، ص۳۲۰-۳۲۱.
[۳۶] . همان؛ برای آگاهی بیشتر به سایت ویکی شیعه مراجعه فرمایید.