سؤال ۵۸: راه های تشخیص رؤیت هلال را نام ببرید؟ لطفا نظر مراجع عظام تقلید را در مورد اینکه کدام رویت هلال ملاک است اعلام کنید. آیا رویت با چشم معمولی یا حتی با چشم مسلح؟ در این زمینه آیا باید از مرجع تقلید خود تبعیت کرد یا به فتوای حاکم شرع؟
پاسخ ۵۸: اول ماه به پنج چيز ثابت مى‌شود: اول: آن كه خود انسان ماه را ببيند. دوم: عدّه‌اى كه از گفتۀ آنان يقين پيدا مى‌شود، بگويند ماه را ديده‌ايم و هم چنين است هر چيزى كه به واسطۀ آن يقين پيدا شود. سوم: دو مرد عادل بگويند كه در شب ماه را ديده‌ايم ولى اگر صفت ماه را بر خلاف يكديگر بگويند يا شهادتشان خلاف واقع باشد مثل اين كه بگويند داخل دايرۀ ماه طرف افق بود اوّل ماه ثابت نمى‌شود. اما اگر در تشخيص بعض خصوصيات اختلاف داشته باشند مثل آن كه يكى بگويد ماه بلند بود و ديگرى بگويد نبود، به گفتۀ آنان اول ماه ثابت مى‌شود. چهارم: سى روز از اول ماه شعبان بگذرد كه به واسطۀ آن، اول ماه رمضان ثابت مى‌شود و سى روز از اوّل رمضان بگذرد كه به واسطۀ آن، اوّل ماه شوّال ثابت مى‌شود. پنجم: حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است.[۱]
بحث استهلال ماه با چشم مسلح یا غیر مسلح یک بحث کاملاً فقهی و تخصّصی است. با توجه به برداشت هایی که فقهای بزرگوار از مجموعۀ ادلۀ فقاهتی و اجتهادی دارند، دیدگاه هایشان در این باب متفاوت است.
امام خمینی (ره): رؤيت هلال با وسايل مستحدثه اعتبار ندارد؛ پس اگر با بعضى از وسايل بزرگ‌كننده يا نزديك‌آورنده مانند تلسكوپ مثلا ببيند ولى هلال، بدون وسيله قابل رؤيت نباشد، حكم به اول ماه نمى‌شود. پس معيار رؤيت به چشم است- بدون وسيلۀ نزديك‌آورنده يا بزرگ‌كننده-.البته اگر با وسيله‌اى آن را ببيند و جاى آن را بداند سپس با چشم- بدون وسيله- آن را رؤيت نمايد حكم به اول ماه مى‌شود.[۲]
آیت الله تبریزی: موضوع در رؤيت هلال، ديدن متعارف است و ديدن با دستگاه اعتبارى ندارد، و اللّه العالم.[۳]
آیةالله مکارم: فقط رؤیت (دیدن) ماه را با چشم غیر مسلح، برای ثبوت اول ماه لازم می دانند.[۴]
آیت الله خامنه ای: رؤيت با وسيله، فرقى با رؤيت به طريق عادى ندارد و معتبر است. ملاك آن است كه عنوان رؤيت محفوظ باشد. پس رؤيت با چشم و با عينك و با تلسكوپ محكوم به حكم واحدند. اما در مورد انعكاس به رايانه كه در آن صدق عنوان رؤيت معلوم نيست محل اشكال است.[۵]
حضرت آیت الله سیستانی: دیدن ماه با چشم عادی غیر مسلح میزان رؤیت است. بر مکلف واجب است ضوابط ثبوت ماه را طبق فتوای مجتهد اعلم تطبیق کند.[۶]
حضرت آیت الله شبیری زنجانی: اگر با چشم مسلح ماه را ببینند و جاي آنرا مشخص کنند و بعد با چشم غیر مسلح ماه را ببینند، در اين صورت که چشم مسلح مقدمه شده براي ديدن چشم عادي، بلااشکال این رویت کافي است. اما اگر ماه با چشم معمولي ديده نمي شود، ولی با چشم مسلّح ديده می شود این رویت کافی نیست.[۷]
تبعیت از حکم حاکم شرع
پس اگر یکی از فقهاء بنابر این مبنا (ثبوت ماه با چشم مسلح)، اول ماه را ثابت بداند، فقط نظر فقهی خودش را به کار گرفته است و هرکس که به فتوای مجتهد خودش عمل کند بری الذمه است.
در همین حین، اگر حاکم شرع، حکم به اول ماه کند، حکم وی حجت شرعی برای همۀ مکلفین است.[۸]
آیت الله خامنه ای: اگر حكم حاكم شامل همۀ كشور باشد، حكم او شرعاً براى همۀ شهرها معتبر است. اول يا آخر ماه رمضان با رؤيت شخص مكلّف يا با شهادت دو فرد عادل يا با شهرتى كه مفيد علم است يا با گذشت سى روز و يا به وسيلۀ حكم حاكم ثابت مى‌شود. [۹]
حضرت آیت الله مکارم: “پنجمین راه ثابت شدن اول ماه، حكم حاكم شرع است، به اين صورت كه براى مجتهد عادلى اول ماه ثابت شود و سپس حكم كند كه آن روز اول ماه است، در اين صورت پيروى او بر همه لازم است، مگر كسى كه يقين به اشتباه او دارد”.[۱۰]
آیت الله سیستانی: اول ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمی شود، مگر این که از حکم او، یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان به دیده شدن ماه حاصل شود.[۱۱]
بنابراین، باید توجه داشت که رؤیت هلال یک فعل خارجی است و از قبیل تشخیص موضوع احکام است که هر فرد مکلفی (حتی اگر در مسائل فقهی مجتهد هم نباشد) می تواند شخصاً به تشخیص آن اقدام کند و به علم خود عمل نماید و نیازی به تقلید در این مسئله نیست، اما چون بیشتر مردم شخصاً موفق به رؤیت هلال نمی شوند، از آن جا که به مرجع تقلید خود اطمینان کامل دارند، در این مسئله بنابر نظر ایشان عمل می کنند و همین باعث شده است که تصور شود که در این مسئله نیز حتماً باید از مرجع تقلید خود اطاعت کنند، در حالی که در چنین مسائلی نیاز به تقلید نیست و اگر از هر یک از راه های بیان شده برای انسان یقین حاصل شود که ماه رؤیت شده است، کافی است.[۱۲]
[۱] . توضیح المسائل مراجع (محشی – امام خمینی)، ج ۱، ص ۹۶۰، م ۱۷۳۰٫
[۲] . ترجمه تحریر الوسیله، ج ۴، ص ۵۰۱، م ۱۸٫
[۳] . استفتاءات جديد (تبريزى)، ج۲، ص: ۱۳۶٫
[۴] . پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقد حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، تبیین فقهی عدم کفایت رؤیت هلال با چشم مسلح.
[۵] . توضیح المسائل مراجع (محشی – امام خمینی)، ج ۱، ص ۹۸۶، س ۸۳۵٫
[۶] . سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سیستانی، پرسش و پاسخ در مورد رؤیت هلال.
[۷] . پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر آیت الله العظمی شبیری زنجانی، درس خارج فقه صوم، رویت هلال با چشم مسلح.
[۸] . آیت الله خامنه ای، اجوبه الاستفتاءات، ص۱۸۸٫
[۹] . أجوبة الاستفتاءات (فارسى)، ص: ۱۷۵٫
[۱۰] توضيح المسائل (محشى – امام خمينى)، ج۱، ص ۹۶۱
[۱۱] . سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سیستانی، پرسش و پاسخ در مورد رؤیت هلال.
[۱۲]. برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید: به مجلۀ فقه، شمارۀ ۲، سال ۱۳۷۳، ماه دی؛ غفوریان، محمد رضا، آغاز و انجام ماه های قمری، مجلۀ فقه، شمارۀ ۱۰.