سؤال ۸۳: لطفا زندگی نامه حضرت معصومه سلام الله علیها از ولادت تا شهادت را با ذکر منابع معتبر توضیح دهید؟ آیا تاریخ ولادت ایشان در منابع شیعه ذکر نشده است؟
پاسخ ۸۳: حضرت، معصومه (س) دختر گرامی امام هفتم شیعیان حضرت موسى بن جعفر (ع) است. مادر مكرمه ایشان حضرت نجمه خاتون (س) است. ولادت آن حضرت در روز اول ذیقعده سال ١٧٣ هجرى قمرى در مدینه منوره واقع شده است.
در سال ٢٠٠ هجرى قمرى در پى اصرار و تهدید مأمون عباسى سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این كه كسى از بستگان و اهل بیت خود را همراه خود بیاورند راهى خراسان شدند.
یك سال بعد از هجرت تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو، در سال ۲۰۱ هجری قمری، به شوق دیدار برادر و ادای رسالت زینبی و پیام ولایت، به همراه عده اى از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلى مورد استقبال مردم واقع مى شد. درشهر ساوه عده اى از مخالفان اهلبیت كه از پشتیبانى مأموران حكومت برخوردار بودند، سر راه کاروان آنان را گرفته و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان كاروان به شهادت رسیدند، حتى بنابر نقلى حضرت (س) معصومه را نیز مسموم كردند.
به هر حال، یا بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم و یا بر اثر مسمومیت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (س)بیمار شدند و چون دیگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. حدوداً در روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجرى قمرى حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. و در محلى كه امروز «میدان میر» نامیده مى شود در منزل «موسى بن خزرج» فرود آمدند و افتخار میزبانى حضرت نصیب او شد.
آن بزرگوار به مدت ١٧ روز در این شهر زندگى كرد محل زندگی و عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام «بیت النور» هم اكنون محل زیارت ارادت مندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربیع الثانى و «بنا بر قولى دوازدهم ربع الثانى» سال ٢٠١ هجرى پیش از آن كه دیدگان مباركش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست. مردم قم با تجلیل فراوان پیكر پاكش را به سوى محل فعلى كه در آن روز بیرون شهر و به نام «باغ بابلان» معروف بود تشییع نمودند.
پس از دفن حضرت معصومه (س) موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این كه حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) به سال ٢٥٦ هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا كرد. پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادتمندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تکمیل یافته است. امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها، گلدسته هاو….بسیار زیبایی است.[۱]
ولادت و نسب
در منابع متقدم، روز ولادت و درگذشت حضرت معصومه (س) نیامده اما برخی از منابع متأخر ولادت او را در ۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳ق. در مدینه[۲] و وفات ایشان را در ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ قمری عنوان کرده‌اند.[۳] شیخ مفید، در بین فرزندان دختر امام کاظم(ع) دو دختر را به نام‌های فاطمه صغری و فاطمه کبری ذکر می‌کند.[۴] ابن جوزی، در شمارش فرزندان امام کاظم(ع) علاوه بر این دو، از فاطمه وُسطی و اُخری نیز نام می‌برد.[۵] نجمه خاتون مادر امام رضا(ع) مادر وی نیز هست.[۶]
تاریخ تولد و وفات
برخی معتقدند که قدیمی‌ترین منبعی که تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه را ذکر کرده کتاب نور الآفاق (منتشر شده در ۱۳۳۴ق) نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (م ۱۳۵۵ق) است. استادی با کنار هم گذاشتن مطالب متعددی از این کتاب نتیجه می‌گیرد بسیاری از ادعاهای آن از جمله تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه ساختگی است و از کتاب او به کتابهای دیگر نیز راه یافته است.[۷] چند سال بعد از انتشار مقاله استادی، رسول جعفریان در اعتراض به ثبت شدن این تاریخ تولد و وفات در تقویم‌ها، خلاصه‌ای از تحقیقات استادی را منتشر کرد.[۸] سید ضیاء مرتضوی نیز در مقاله‌ای درباره تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه (س) همین نکته را تاکید می‌کند. او ضمن گزارشی از تلاش‌های بی‌نتیجه برای یافتن تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه، منابع مورد استناد جواد شاه عبدالعظیمی را نیز ساختگی و غیرقابل اعتماد معرفی می‌کند.[۹]
آیت الله سید موسی شبیری زنجانی، ضمن ساختگی دانستن تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه، ماجرای جعل آن را نیز نقل کرده است.[۱۰] نویسنده کتاب ریاحین الشریعه، تاریخ ادعا شده را بی‌اصل می‌داند. او مدعی است با مراجعه به منبع مورد ادعای شاه عبدالعظیمی چیزی در این باره نیافته است. او همچنین نقل می‌کند که این مطلب را با آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در میان گذارده و او نیز تاکید کرده است که این دو تاریخ ساختگی و جعلی است و آیت الله مرعشی شخص جاعل را می‌شناخته و انگیزه او را می‌دانسته است.[۱۱]
اسماء و القاب
از القاب وی می‌توان به معصومه، طاهره، حمیده، بِرّه، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه، مرضیه، سیده، اُخت الرضا اشاره کرد.[۱۲] در زیارتنامهای، از دو لقب صدیقه و سیدة نساء العالمین نیز برای او یاد شده است.[۱۳]
معصومه
«معصومه»، مشهورترین نام یا لقب این بانو است. این نام، از روایتی منتسب به امام رضا(ع) اخذ شده است که فرمود: «هر کس معصومه را در قم زیارت کند مانند کسی است که مرا زیارت کرده است.»[۱۴] همچنین نقل شده که وی خود را معصومه، خواهر امام رضا (ع) معرفی کرده است.[۱۵]
کریمه اهل بیت
حضرت معصومه امروزه به کریمه اهل بیت(ع) شهرت دارد. گفته شده است این نامگذاری مستند به خوابی است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیه الله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه (ع)، حضرت معصومه را «کریمه اهل بیت» خوانده و مرعشی را به زیارت قبر ایشان سفارش فرموده است.[۱۶]
ویژگی‌های شخصیتی
در منابع و متون دینی، این گونه نقل شده است که در میان فرزندان فراوانِ موسی بن جعفر (ع) پس از امام رضا (ع) کسی هم‌پای معصومه نیست.[۱۷] همچنین شیخ عباس قمی حضرت معصومه را برترین دختران موسی بن جعفر(ع) را دانسته است.[۱۸]
مقام علمی
نقل شده است که روزی عده‌ای از شیعیان وارد مدینه شدند و پرسش‌هایی داشتند که می‌خواستند از محضر امام کاظم(ع) بپرسند و ایشان در سفر بود. از این رو فاطمه معصومه (س) پاسخ آن پرسش‌ها را نوشت و به آنان داد. آنان از مدینه خارج شده و در بیرون شهر امام (ع) را دیدند. هنگامی که امام (ع) پرسش‌های آنان و پاسخ‌های معصومه (س) را مشاهده کرد، سه بار فرمود: «فِداها اَبوها» پدرش به فدایش باد.[۱۹]
از فاطمه معصومه (س)، احادیثی در موضوعاتی همچون حبّ آل محمد (ص)،[۲۰] مقام امیرالمومنین و شیعیان وی[۲۱] نقل شده است.
مقام شفاعت
بر پایه برخی روایات، حضرت معصومه از مقام شفاعت نزد خداوند برخوردار است و شیعیان با شفاعت او وارد بهشت می‌شوند. از جمله از امام صادق(ع) روایت شده است که:
«در قم، زنی از نسل من دفن می‌گردد که فاطمه نامیده می‌شود، با شفاعت او همه شیعیانِ ما وارد بهشت می‌شوند.»[۲۲]
همچنین در زیارتنامه حضرت معصومه به جایگاه او نزد خدا اشاره شده و از او درخواست شفاعت شده است.[۲۳]
ازدواج
حضرت معصومه (ع)، هرگز ازدواج نکرد. درباره ازدواج نکردن وی، دلایلی ذکر شده است؛ از جمله:
وجود خفقان و اختناق در زمان خلافت هارون عباسی: خفقان در دوره خلافت هارون چنان شدید دانسته شده که شیعیان حتی جرأت پرسیدن سوالات شرعی خود از امام (ع) را نداشته‌اند؛ چه رسد به آنکه بخواهند با دختر امام موسی كاظم(ع) ازدواج کنند. پژوهشگران معتقدند زندانی شدن امام هفتم هم روی آوردن برای خواستگاری از دختران وی را کاهش داده است.
همتا نداشتن: برخی معتقدند کمال علمی و معنوی حضرت معصومه (ع) در حدی بوده که کسی همتای او برای ازدواج نبوده است. در مقابل گفته شده است که ائمه (ع)، هیچ گاه مانع ازدواج دختران خود نمی‌شده و در قول و عمل، مردان مؤمن را همتای زنان مؤمن می‌دانسته‌اند.[۲۴]
وصیت موسی بن جعفر (ع): یعقوبی معتقد است امام هفتم به دختران خود وصیت کرده بود که ازدواج نکنند.[۲۵] پژوهشگران معتقدند اولا این وصیت بر خلاف سنت پیامبر (ص) و ائمه است، و در ثانی، در متن وصیت امام موسی بن جعفر، چنین توصیه‌ای وجود ندارد.[۲۶]
فضیلت زیارت
در برخی منابع شیعه، روایاتی در فضیلت زیارت حضرت معصومه آمده است. بر پایه روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده، بهشت، پاداش کسی است که او را زیارت کند.[۲۷] البته در برخی روایات، پاداش بهشت، برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت(عارفا بحقها) زیارت کند.[۲۸]
امام جواد(ع) فرموده است:
«هرکس قبر عمّه‌ام حضرت معصومه (س) را در قم زیارت کند، اهل بهشت خواهد بود.»[۲۹]
همچنین در ریاحین الشریعه از امام رضا (ع) نقل شده که هر کس معصومه را زیارت کند مرا زیارت کرده است.[۳۰]
زیارتنامه[۳۱]
در برخی از کتب شیعه، زیارتنامهای از امام رضا(ع) برای حضرت معصومه نقل شده است.[۳۲] علامه مجلسی این زیارتنامه را در تحفة الزائر آورده و در مقدمه آن یادآور شده است که در این کتاب فقط زیارتنامه‌هایی را می‌آورد که سند آنها معتبر باشد.[۳۳]
گفته شده است حضرت زهرا(س) و حضرت معصومه تنها زنانی هستند که زیارتنامه ماثوره (زیارتنامهای که سند آن به معصوم می‌رسد) دارند.[۳۴]
برای آگاهی بیشتر به پاسخ های زیر مراجعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت
نمایه: زندگی نامه امام حسن مجتبی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۴۶٫
نمایه: زندگی نامه حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، پاسخ شماره ۴۱٫
نمایه: زندگی نامه امام صادق علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۷۹٫
[۱] . ر.ک: پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها.
[۲] . نمازی، مستدرک سفینه البحار، ۱۴۱۹ق، ج۸ ، ص۲۶۱.
[۳] . فیض، انجم فروزان، ص۵۸؛ فیض، گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۸۶.
[۴] . مفید، الارشاد، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۴۴.
[۵] . ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۵.
[۶] . طبری، دلائل الامامه، ص۳۰۹.
[۷] . مجله نور علم شماره ۵۰-۵۱ ص ۲۹۷-۳۰۱.
[۸] . انتقادهای رسول جعفریان درباره دو تاریخ ساختگی.
[۹] . تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه (س) «شرحی بر یک سندسازی بی‌پایه».
[۱۰] . شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص ۵۱۶٫
[۱۱] . محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، ج۵، ص۳۱-۳۲.
[۱۲] . کاتوزیان، انوار المشعشعین، ج۱ ، ص۲۱۱.
[۱۳] . خوانساری، زبدة التصانیف، ج۶، ص۱۵۹.
[۱۴] . مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۷.
[۱۵] . نوری، دارالسلام، ج۲، ص۱۷۰.
[۱۶] . مهدی‌پور، کریمه اهل بیت (س)، ۱۳۷۴ش، ص۴۳.
[۱۷] . شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ق، ص۶۵.
[۱۸] . قمی، منتهی الآمال، ج۲، ص۳۷۸.
[۱۹] . مهدی‌پور، کریمه اهل بیت، ۱۳۷۴ش، ص۶۳ -۶۴ به نقل از کشف اللئالی.
[۲۰] . بحرالعلوم، العوالم، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۳۵۴.
[۲۱] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۵، ص۷۶.
[۲۲] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷؛ قمی، سفينة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۷، ص۱۲۵؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۶۸.
[۲۳] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.
[۲۴] . حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)»، ص۱۰۳.
[۲۵] . یعقوبی، تاریخ، دار صادر، ج۲، ص ۴۱۵.
[۲۶] . حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)»، ص۱۰۱-۱۰۳.
[۲۷] . ر. ک. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵-۲۶۸؛ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۷، ص۱۲۵.
[۲۸] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۶؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۶۸.
[۲۹] . ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۵۳۶، ح۸۲۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵.
[۳۰] . محلاتی، ریاحین الشریعة، ج۵، ص۳۵.
[۳۱] . زیارت نامه حضرت معصومه سلام علیها به زبان های مختلف دنیا.
[۳۲] . ر. ک. مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۶-۲۶۷.
[۳۳] . مجلسی، تحفة الزائر، ص۳.
[۳۴] . حمیدی،عمه سادات زندگی حضرت معصومه(س)،ص ۴۶.