سؤال ۹۲: موارد وجوب و کیفیت خواندن نماز آیات را توضیح دهید. در نماز آیات اگر بسم الله الرحمن الرحیم را قسمتی از سوره حساب کنیم و بعد از گفتن آن به رکوع اول برویم، آیا صحیح است؟ لطفا بفرمایید چه زمانهایی نماز آیات بر ما واجب می شود؟ اگر در همان موقع خوانده نشود آیا باید بعدا به نیت اداء آن را بخوانیم یا قضا؟
پاسخ ۹۲: نمازهاى واجب شش است: اول نماز يوميه. دوّم نماز آيات. سوم نماز ميّت. چهارم نماز طواف واجب خانه كعبه. پنجم نماز قضاى پدر كه بر پسر بزرگتر واجب است. ششم نمازى كه به واسطۀ اجاره و نذر و قسم و عهد واجب مى‌شود.[۱]
موارد وجوب و کیفیت خواندن نماز آیات
کیفیت خواندن نماز آیات بدین صورت است: نماز آیات دو رکعت است و در هر رکعت پنج رکوع دارد و می توان آن را به دو حالت خواند. اول: انسان بعد از نیت، تکبیر بگوید و یک حمد و یک سوره تمام بخواند و به رکوع رود و سر از رکوع بردارد، دوباره یک حمد و یک سوره بخواند، باز به رکوع رود تا پنج مرتبه و بعد از بلند شدن از رکوع پنجم دو سجده نماید و برخیزد و رکعت دوم را هم مثل رکعت اول بجا آورد و تشهد بخواند و سلام دهد.
دوم: اینکه بعد از نیت و تکبیر و خواند حمد، آیه های یک سوره را پنج قسمت کند و یک آیه یا بیشتر از آن را بخواند و به رکوع رود و سر بردارد و بدون این که حمد بخواند، قسمت دوم از همان سوره را بخواند و به رکوع رود و همین طور تا پیش از رکوع پنجم سوره را تمام نماید، مثلاً به قصد سورۀ «قل هو الله احد»، «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید و به رکوع رود، بعد بایستد و بگوید: «قل هو الله احد» دوباره به رکوع رود و بعد از رکوع بایستد و بگوید: «الله الصمد» باز به رکوع رود و بایستد و بگوید «لم یلد و لم یولد» و برود به رکوع باز هم سر بردارد و بگوید: «و لم یکن له کفواً احد» و بعد از آن به رکوع پنجم رود و بعد از سر برداشتن، دو سجده کند و رکعت دوم را هم مثل رکعت اول بجا آورد و بعد از سجده دوم تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
بنابر این طبق نظر امام خمینی و اکثر فقهای معاصر، می توان «بسم الله الرحمن الرحیم» را به عنوان یک آیه خواند و الباقی سوره را به چهار قسم تقسیم و نماز را ادا نمود.
البته بعضی از مراجع همانند آیت الله سیستانی می فرمایند: بايد بنا بر احتياط، جمله تامّه باشد و از اوّل سوره شروع كند و به گفتن «بسم اللَّه» اكتفا نكند و سپس به ركوع رود … مثلًا در سوره فلق اوّل «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» بگويد و به ركوع رود بعد بايستد و بگويد «مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ» دوباره به ركوع رود و بعد از ركوع بايستد و بگويد «وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ» باز به ركوع رود و بايستد و بگويد «وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِي الْعُقَدِ» و برود به ركوع باز هم سر بردارد و بگويد «وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ»[۲].
عواملی که موجب نماز آیات می‌شود
نماز آیات به جهت وقوع یکی از این حوادث واجب می‌شود: زلزله، گرفتن خورشيد (کسوف)، گرفتن ماه (یعنی خسوف: هر چند كه قسمتى از خورشيد و ماه باشد)، رعد و برق، بادهاى سياه و سرخ و مانند اينها، در صورتى كه بيشتر مردم بترسند.[۳]
بهجت: و صيحۀ ترسناك و مانند اينها از چيزهايى كه از آيات آسمانى و زمينى بوده و موجب ترس بيشتر مردم مى‌شود بنا بر أظهر.
گلپايگانى: در صورتى كه به آنها آيت، صدق كند، اگر چه كسى هم نترسد.
خوئى، تبريزى، صافى: از آيات آسمانى .
خوئى، تبريزى: و امّا در حوادث زمينى مانند فرو رفتن آب دريا و افتادن كوه كه موجب ترس اكثر مردم شود بنا بر احتياط واجب نماز آيات ترك نشود.
تبريزى: بنا بر احتياط نماز آيات خوانده شود ولى بعيد نيست كه در حوادث زمينى كه زلزله نباشد، نماز آيات واجب نباشد.
فاضل، نورى: بنا بر احتياط واجب در حوادث وحشتناك زمينى مانند شكافته شدن و فرو رفتن زمين در صورتى كه بيشتر مردم بترسند، بايد نماز آيات بخوانند.
صافى: و در حوادث زمينى نيز كه موجب ترس بيشتر مردم مى‌شود، احتياط واجب خواندن نماز است.
سيستانى: زلزله بنا بر احتياط واجب، اگر چه كسى هم نترسد. و امّا در رعد و برق و بادهاى سياه و سرخ و مانند اينها از آيات آسمانى در صورتى كه بيشتر مردم بترسند و هم چنين در حوادث زمينى مانند فرو رفتن زمين و افتادن كوه كه موجب ترس اكثر مردم شود، بنا بر احتياط مستحب نماز آيات ترك نشود.
مكارم: صاعقه و بادهاى سياه و سرخ و هر گونه حوادث خوفناك آسمانى در صورتى كه بيشتر مردم بترسند، بلكه براى حوادث خوفناك زمينى نيز اگر موجب وحشت بيشتر مردم شود، احتياط واجب آن است كه نماز آيات بخوانند.[۴]
نکته:
- اگر از چيزهايى كه نماز آيات براى آنها واجب است بيشتر از يكى اتفاق بيفتد، انسان بايد براى هر يك از آنها يك نماز آيات بخواند، مثلًا اگر خورشيد بگيرد و زلزله هم بشود، بايد دو نماز آيات بخواند.[۵]
- چيزهايى كه نماز آيات براى آنها واجب است، در هر شهرى اتفاق بيفتد، فقط مردم همان شهر بايد نماز آيات بخوانند و بر مردم جاهاى ديگر واجب نيست، ولى اگر مكان آنها به قدرى نزديك باشد كه با آن شهر يكى حساب شود، نماز آيات بر آنها هم واجب است.[۶]
کسی که چند نماز آیات بر او واجب است
كسى كه چند نماز آيات بر او واجب است، اگر همۀ آنها براى يك چيز بر او واجب شده باشد، مثلًا سه مرتبه خورشيد گرفته و نماز آنها را نخوانده است، موقعى كه قضاى آنها را مى‌خواند، لازم نيست معين كند كه براى كدام دفعۀ آنها باشد و هم چنين است اگر چند نماز براى رعد و برق و بادهاى سياه و سرخ و مانند اينها بر او واجب شده باشد، ولى اگر براى آفتاب گرفتن و ماه گرفتن و زلزله، يا براى دو تاى اينها نمازهايى بر او واجب شده باشد بنا بر احتياط واجب، بايد موقع نيت، معين كند نماز آياتى را كه مى‌خواند براى كدام يك آنها است.[۷]
زمان خواندن نماز آیات
از وقتى كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مى‌كند انسان بايد نماز آيات را بخواند و بنا بر احتياط واجب بايد به قدرى تأخير نيندازد كه شروع به باز شدن كند.[۸]
تاخیر انداختن در خواندن نماز آیات
اگر خواندن نماز آيات را به قدرى تأخير بيندازد كه آفتاب يا ماه شروع به باز شدن كند، بايد نيت ادا و قضا نكند ولى اگر بعد از باز شدن تمام آن، نماز بخواند بايد نيت قضا نمايد.[۹]
اين مسأله، در رسالۀ آيت اللّٰه مكارم نيست
خوئى، تبريزى: نيّت ادا مانعى ندارد .
سيستانى: نيت ادا مانعى ندارد، ولى بعد از باز شدن تمام آن، نماز قضا مى‌شود.
بهجت، فاضل، نورى: بنا بر احتياط واجب بايد نيّت ادا و قضا نكند .
زنجانى: بنا بر احتياط مستحب نيت ادا و قضا ننمايد؛ و بعد از باز شدن تمام آن، نماز قضا مى‌شود.
گلپايگانى، صافى: مسأله اگر خواندن نماز آيات را به قدرى تأخير بيندازد كه تمام قرص آفتاب يا ماه باز شود و بعد از باز شدن تمام آن نماز بخواند، بايد نيّت قضا نمايد و قبل از باز شدن تمام آن، ادا است.
نکته: اگر مدت گرفتن خورشيد يا ماه بيشتر از خواندن يك ركعت باشد ولى انسان نماز را نخواند، تا به اندازۀ خواندن يك ركعت به آخر وقت آن مانده باشد بايد نيت ادا كند بلكه اگر مدت گرفتن آنها به اندازۀ خواندن يك ركعت هم باشد بنا بر احتياط واجب بايد نماز آيات را بخواند و ادا است.[۱۰]
اگر بعد از باز شدن آفتاب یا ماه بفهمیم که تمام آن گرفته بود
اگر بعد از باز شدن آفتاب يا ماه بفهمد كه تمام آن گرفته بوده، بايد قضاى نماز آيات را بخواند. ولى اگر بفهمد مقدارى از آن گرفته بوده قضا بر او واجب نيست.[۱۱]
اگر عده ای بگویند ماه یا خورشید گرفته است
اگر عدّه‌اى بگويند كه خورشيد يا ماه گرفته است چنانچه انسان از گفتۀ آنان يقين پيدا نكند و نماز آيات نخواند و بعد معلوم شود راست گفته‌اند، در صورتى كه تمام خورشيد يا ماه گرفته باشد بايد نماز آيات را بخواند. و اگر دو نفر كه عادل بودن آنان معلوم نيست بگويند خورشيد يا ماه گرفته، بعد معلوم شود كه عادل بوده‌اند بايد نماز آيات را بخواند بلكه اگر معلوم شود كه مقدارى از آن گرفته احتياط واجب آن است كه نماز آيات را بخواند.[۱۲]
اگر در حال حيض يا نفاس زن، آفتاب يا ماه بگيرد
اگر در حال حيض يا نفاس زن، آفتاب يا ماه بگيرد و تا آخر مدتى كه خورشيد يا ماه باز مى‌شوند در حال حيض يا نفاس باشد نماز آيات بر او واجب نيست و قضا هم ندارد.[۱۳]
وجوب نماز آیات بر مستحاضه: نماز آيات بر مستحاضه واجب است. و بايد براى نماز آيات هم كارهايى را كه براى نماز يوميّه گفته شد انجام دهد.[۱۴]
مکارم: مستحاضۀ كثيره، هر گاه غسلهاى روزانه خود را انجام دهد براى اعمال ديگر مانند طواف و نماز قضا و نماز آيات و نماز شب، غسل ديگرى بر او واجب نيست تنها بايد وضو بگيرد.
خوئى: بايد براى نماز آيات وضو بگيرد و بنا بر احتياط پيش از وضو در استحاضه متوسطه و كثيره غسل نيز بنمايد.
تبريزى: بايد براى نماز آيات وضو بگيرد و در استحاضه كثيره بايد غسل نمايد و وضو لازم نيست.[۱۵]
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: کیفیت خواندن نماز عید فطر و قربان، پاسخ شماره ۶۰٫
نمایه: بین نمازهای واجب: تسبیحات حضرت زهرا (س) یا نماز مستحبی؟، پاسخ شماره ۶۸٫
نمایه: حکم نمازهای خوانده شده با اشتباه در جهت قبله، پاسخ شماره ۶۳٫
نمایه: فاصله بین زن و مرد در نماز جماعت و فرادا، پاسخ شماره ۷۰٫
[۱] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج۱، ص: ۴۰۰٫
[۲]. همان، ص ۸۱۹، دستور نماز آیات مسأله ۱۵۰۷ – ۱۵۰۸٫
[۳] . همان، ص ۸۱۳، مسأله ۱۴۹۱٫
[۴] . همان، ذیل مسأله ۱۴۹۱٫
[۵] . همان، مسأله ۱۴۹۲٫
[۶] . همان، مسأله ۱۴۹۴٫
[۷] . همان، مسأله ۱۴۹۳٫
[۸] . همان، ص ۸۱۴، مسأله ۱۴۹۵٫
[۹] . همان، ص ۸۱۵، مسأله ۱۴۹۶٫
[۱۰] . همان، ذیل مسأله ۱۴۹۶٫
[۱۱] . همان، ص ۸۱۶، مسأله ۱۴۹۹٫
[۱۲] . همان، مسأله ۱۵۰۰٫
[۱۳] . همان، ص ۸۱۹، مسأله ۱۵۰۶٫
[۱۴] . همان، ص ۲۵۰، مسأله ۴۳۰٫
[۱۵] . همان، ذیل مسأله ۴۳۰٫