سؤال ۱۰۳: دَحْوُ الْأرْض چه روزی است؟ لطفا در خصوص دَحْوُ الْأرْض فضیلت و اعمال این روز توضیح دهید؟
پاسخ ۱۰۳: دَحْوُ الْأرْض، روز بیست و پنجم ذی القعده، که بنابر برخی روایات، روز گستراندن زمین است و در آموزه‌های دین اسلام، از روزهای بافضیلت به شمار می‌رود و انجام دادن برخی اعمال عبادی مانند روزه و نماز در آن تأکید شده است.
دَحْوُ الْأرْض فضیلت و اعمال این روز
دَحْوالارض، اصطلاحی قرآنی و حدیثی است. مصدر «دحو» به معنای واگسترانیدن،[۱] گسترش دادن[۲] و چیزی را از جای آن برکندن[۳] و ترکیب «دحوالارض» به معنای گستراندن زمین است.
مراد از دحوالارض بیرون آمدن خشکی‌های گسترده زمین از زیر آب است. بنابر برخی روایات و منابع کهن اسلامی، زمین در ابتدا زیر آب بوده است و سپس خشکی‌ها از آب سر برآورده‌اند.[۴] روز بیرون آمدن خشکی‌ها[یا روز آغاز آن] روز دحوالارض نامیده شده است. بنابر برخی احادیث و کتاب‌های تاریخی، نخستین جایی که از زمین سر برآورد، مکه یا کعبه بوده است.[۵] درباره معنای واقعی دحوالارض و صحت سند این روایات، تردیدها و اختلافاتی وجود دارد.
تاریخ دحوالارض و وقایعی که در این روز اتفاق افتاده
به گزارش روایات و کتاب‌های فقهی، تاریخ دحوالارض روز بیست و پنجم ذیقعده است.[۶] به گزارش برخی منابع کهن وقوع دحو الارض بنابر سالشمار شمسی، در مهرماه روی داده است.[۷] در مطابق برخی روایات در این روز اتفاقاتی در رابطه با برخی پیامبران بزرگ واقع شده است. این وقایع عبارتند از:
نزول نخستین رحمت آسمانی بر آدم(ع)[۸].
نشستن کشتی نوح بر کوه جودی.[۹]
تولد حضرت ابراهیم و عیسی بن مریم در شب بیست و پنجم ذیقعده.[۱۰]
دحو الارض در قرآن کریم
در آیات قرآن چگونگی دحو الارض و زمان و مکان آغاز آن بیان نشده است. تنها در آیه سی‌ام سوره نازعات وَالْأَرْ‌ضَ بَعْدَ ذَٰلِک دَحَاهَا[۱۱] “و پس از آن، زمین را با غلتانیدن گسترد”، به آن اشاره شده و برای آن قید «بعد ذلک» (به معنای «پس از آن») آمده است.
مفسران درباره مقصود از این قید اختلاف نظر دارند و طبری به این اختلاف اشاره کرده است. به نوشته وی برخی از مفسران کلمه «بعد» را به معنای اصلی آن، که خلاف «قبل» است، دانسته و معتقدند که گسترش زمین پس از آفرینش آسمان بوده است. در مقابل، گروهی دیگر «بعد ذلک» را به معنای «مع ذلک» گرفته و گفته‌اند که زمین پیش از آسمان آفریده و گسترده شده است. طبری روایتی از ابن عباس را سازگار با ظاهر آیه میداند. این روایت میان آفرینش(خلق) زمین و گسترشِ (دحو) آن تفاوت گذاشته و خلقت آسمان را پس از آفرینش زمین و پیش از گستردن دانسته است.[۱۲] طبری در تاریخ الامم و الملوک نیز ضمن آوردن همین مباحث، دلیل پذیرش این سخن را کاربرد اهل زبان دانسته و می‌گوید در زبان عربی، «بعد» متضاد «قبل» است و به معنای «مع» نیست. و ملاک معنا کردن کلمات همین کاربرد اهل زبان است.[۱۳]
فخر رازی ذیل آیه علاوه بر این دو نظریه، افزوده است: «دحو» گستردن محض زمین نیست، بلکه منظور نوعی گستردن است که زمین را آماده رویاندن گیاهان کند و این تنها پس از خلقت آسمان حاصل می‌شود.[۱۴] محمدباقر مجلسی اشکالات وارد بر خلق و گسترش زمین را پاسخ داده است و روایات را بر آن تطبیق داده است.[۱۵]
دَحْوُ الْأرْض فضیلت و اعمال این روز
راوی می‌گوید: «به هنگام جوانى در شب بيست و پنجم ذیقعده به همراه پدرم در خدمت امام رضا(ع) شام خورديم، پس امام(ع) فرمود: شب بيست و پنجم ماه ذى القعده حضرت ابراهيم و حضرت عيسى بن مريم- كه بر آنان درود باد- متولد شدند. و زمين در آن شب از زير كعبه گسترش پيدا كرد، و نيز فضيلتى در اين شب وجود دارد كه هيچ‌كس از آن ياد نكرده است و آن اين است كه هر كس در آن روز روزه بگيرد مانند كسى است كه شصت ماه روزه گرفته باشد».[۱۶]
اعمال این روز
برخی از اعمالی که در کتب ادعیه برای این روز مستحب شمرده شده است به شرح زیر می باشد:
روزه گرفتن.[۱۷]
غسل کردن.
خواندن دو رکعت نماز در وقت ظهر، در هر ركعت بعد از سوره حمد، پنج مرتبه سوره شمس بخواند و بعد از اتمام نماز بگوید: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ
سپس بگوید: يَا مُقِيلَ الْعَثَرَاتِ أَقِلْنِي عَثْرَتِي يَا مُجِيبَ الدَّعَوَاتِ أَجِبْ دَعْوَتِي يَا سَامِعَ الْأَصْوَاتِ اسْمَعْ صَوْتِي وَ ارْحَمْنِي وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَيِّئَاتِي وَ مَا عِنْدِي يَا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ
زیارت امام رضا(ع)[۱۸] با خواندن این دعا:
«اللَّهُمَّ دَاحِيَ الْكَعْبَةِ وَ فَالِقَ الْحَبَّةِ وَ صَارِفَ اللَّزْبَةِ وَ كَاشِفَ الْكُرْبَةِ أَسْأَلُكَ فِي هَذَا الْيَوْمِ مِنْ أَيَّامِكَ الَّتِي أَعْظَمْتَ حَقَّهَا وَ قَدَّمْتَ سَبْقَهَا وَ جَعَلْتَهَا عِنْدَ الْمُؤْمِنِينَ وَدِيعَةً وَ إِلَيْكَ ذَرِيعَةً وَ بِرَحْمَتِكَ الْوَسِيعَةِ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ الْمُنْتَجَبِ فِي الْمِيثَاقِ الْقَرِيبِ يَوْمَ التَّلَاقِ فَاتَّقِ كُلَّ رَتْقٍ وَ دَاعٍ إِلَى كُلِّ حَقٍّ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ الْأَطْهَارِ الْهُدَاةِ الْمَنَارِ دَعَائِمِ الْجَبَّارِ وَ وُلَاةِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَعْطِنَا فِي يَوْمِنَا هَذَا مِنْ عَطَائِكَ الْمَخْزُونِ غَيْرَ مَقْطُوعٍ وَ لَا مَمْنُونٍ تَجْمَعُ لَنَا التَّوْبَةَ وَ حُسْنَ الْأَوْبَةِ يَا خَيْرَ مَدْعُوٍّ وَ أَكْرَمَ مَرْجُوٍّ يَا كَفِيُّ يَا وَفِيُّ يَا مَنْ لُطْفُهُ خَفِيٌّ الْطُفْ لِي بِلُطْفِكَ وَ أَسْعِدْنِي بِعَفْوِكَ وَ أَيِّدْنِي بِنَصْرِكَ وَ لَا تُنْسِنِي كَرِيمَ ذِكْرِكَ بِوُلَاةِ أَمْرِكَ وَ حَفَظَةِ سِرِّكَ وَ احْفَظْنِي مِنْ شَوَائِبِ الدَّهْرِ إِلَى يَوْمِ الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ وَ أَشْهِدْنِي أَوْلِيَاءَكَ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِي وَ حُلُولِ رَمْسِي وَ انْقِطَاعِ عَمَلِي وَ انْقِضَاءِ أَجَلِي اللَّهُمَّ وَ اذْكُرْنِي عَلَى طُولِ الْبِلَى إِذَا حَلَلْتُ بَيْنَ أَطْبَاقِ الثَّرَى وَ نَسِيَنِي النَّاسُونَ مِنَ الْوَرَى وَ أَحْلِلْنِي دَارَ الْمُقَامَةِ وَ بَوِّئْنِي مَنْزِلَ الْكَرَامَةِ وَ اجْعَلْنِي مِنْ مُرَافِقِي أَوْلِيَائِكَ وَ أَهْلِ اجْتِبَائِكَ وَ أَصْفِيَائِكَ وَ بَارِكْ لِي فِي لِقَائِكَ وَ ارْزُقْنِي حُسْنَ الْعَمَلِ قَبْلَ حُلُولِ الْأَجَلِ بَرِيئاً مِنَ الزَّلَلِ وَ سُوءِ الحطل [الْخَطَلِ] اللَّهُمَّ وَ أَوْرِدْنِي حَوْضَ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ اسْقِنِي مَشْرَباً رَوِيّاً سَائِغاً هَنِيئاً لَا أَظْمَأُ بَعْدَهُ وَ لَا أُخَلَّا وِرْدَهُ وَ لَا عَنْهُ أُذَادُ وَ اجْعَلْهُ لِي خَيْرَ زَادٍ وَ أَوْفَى مِيعَادٍ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ اللَّهُمَّ وَ الْعَنْ جَبَابِرَةَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ لِحُقُوقِ أَوْلِيَائِكَ الْمُسْتَأْثِرِينَ اللَّهُمَّ وَ اقْصِمْ دَعَائِمَهُمْ وَ أَهْلِكْ أَشْيَاعَهُمْ وَ عَامِلَهُمْ [عَالِمَهُمْ] وَ عَجِّلْ مَهَالِكَهُمْ وَ اسْلُبْهُمْ مَمَالِكَهُمْ وَ ضَيِّقْ عَلَيْهِمْ مَسَالِكَهُمْ وَ الْعَنْ مَسَاهِمَهُمْ [مُسَاهِمَهُمْ] وَ مَشَارِكَهُمْ [مُشَارِكَهُمْ] اللَّهُمَّ وَ عَجِّلْ فَرَجَ أَوْلِيَائِكَ وَ ارْدُدْ عَلَيْهِمْ مَظَالِمَهُمْ وَ أَظْهِرْ بِالْحَقِّ قَائِمَهُمْ وَ اجْعَلْهُ لِدِينِكَ مُنْتَصِراً وَ بِأَمْرِكَ فِي أَعْدَائِكَ مُؤْتَمِراً اللَّهُمَّ احْفَظْهُ [احففه] بِمَلَائِكَةِ النَّصْرِ وَ بِمَا أَلْقَيْتَ إِلَيْهِ مِنَ الْأَمْرِ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ مُنْتَقِماً لَكَ حَتَّى تَرْضَى وَ يَعُودَ دِينُكَ بِهِ وَ عَلَى يَدَيْهِ جَدِيداً غَضّاً وَ يُمَحِّصَ الْحَقَّ مَحْصاً وَ يَرْفَضَ الْبَاطِلَ رَفْضاً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِ وَ عَلَى آبَائِهِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ صَحْبِهِ وَ أُسْرَتِهِ وَ ابْعَثْنَا فِي كَرَّتِهِ حَتَّى نَكُونَ فِي زَمَانِهِ مِنْ أَعْوَانِهِ اللَّهُمَّ أَدْرِكْ بِنَا قِيَامَهُ وَ أَشْهِدْنَا أَيَّامَهُ وَ صَلِّ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ ارْدُدْ إِلَيْنَا سَلَامَهُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ».[۱۹]
[۱] . بیهقی، تاج المصادر، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۹۰.
[۲] . خلیل بن احمد، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۰، ذیل «دحو».
[۳] . راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «دحا».
[۴] . مرزوقی اصفهانی، کتاب الازمنة و الامکنه، ۱۴۱۷ق، ص۳۵.
[۵] . ر.ک: ابن حیون، شرح الاخبار، ج۳، ص۴۷۷؛ شیخ طوسی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۴۱؛ فرات کوفی، تفسیر فرات، ص۱۸۵؛ فاکهی، أخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۹۵؛ قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۹۹۸ م، ص۱۱۴.
[۶] . طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۶۶۹؛ طوسی، بیتا، النهایة، ص۱۶۹.
[۷] . بیرونی، الآثار الباقیه، ۱۳۸۰ش، ص۲۷۳.
[۸] . صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۴۲.
[۹] . طوسی، مصباح المتهجد،۱۴۱۱ق، ص۸۲۰.
[۱۰] . صدوق، ثواب الاعمال، ۱۳۶۸ش، ص۷۹؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۸۹؛ مقایسه کنید با طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۶۷۱ که ولادت ابراهیم را در اول ذیحجه دانسته است.
[۱۱] . سوره نازعات، آیه ۳۰٫
[۱۲] . طبری، جامع البیان، دار المعرفة، ج۳۰، ص۲۹.
[۱۳] . طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۱، ص۴۹.
[۱۴] . فخر رازی،التفسیر الکبیر،دار احیاء التراث العربیی، ج۳۱، ص۴۶.
[۱۵] . مجلسی، بحار الانوار،دار احیاء التراث العربی، ج۵۴، ص ۲۲–۲۶٫
[۱۶]. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۷۹، دار الشریف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق. «أَبِي ره قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِي طَاهِرِ بْنِ حَمْزَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ كُنْتُ مَعَ أَبِي وَ أَنَا غُلَامٌ فَتَعَشَّيْنَا عِنْدَ الرِّضَا ع لَيْلَةَ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ فَقَالَ لَيْلَةُ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ وُلِدَ فِيهَا إِبْرَاهِيمُ وَ وُلِدَ فِيهَا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ع وَ فِيهَا دُحِيَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِ الْكَعْبَةِ وَ أَيْضاً خَصْلَةٌ لَمْ يَذْكُرْهَا أَحَدٌ فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ كَانَ كَمَنْ صَامَ سِتِّينَ شَهْرا».
[۱۷] . طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۶۶۹.
[۱۸] . ر.ک. ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۳۷۷، ج۲، ص۲۷-۲۹؛ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱، ص۶۷۱ – ۶۹۹.
[۱۹] . طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱، ص۶۶۹.