سؤال ۱۲۵: زندگی نامه امام موسی کاظم علیه السلام از ولادت تا شهادت را با استناد به منابع معتبر بیان فرمایید. تشکر
پاسخ ۱۲۵: موسی بن جعفر معروف به امام موسی کاظم و ملقب به کاظم و باب الحوائج (۱۲۷ یا ۱۲۸-۱۸۳ق) هفتمین امام شیعیان دوازده امامی است. ایشان در سال ۱۲۸ق، همزمان با انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ق پس از شهادت پدرش، امام صادق(ع)، به امامت رسید. دوران ۳۵ ساله امامت او با خلافت منصور، هادی، مهدی و هارون عباسی همزمان بود. او چندین بار از سوی مهدی و هارون عباسی زندانی شد و در سال ۱۸۳ق در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسید. با شهادت او، امامت به فرزندش علی بن موسی(ع) منتقل شد.
زندگانی امام کاظم(ع) با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و ایشان در برابر حکومت وقت، تقیه می‌کرد و شیعیان را نیز به این کار سفارش می‌نمود؛ از این رو موضع‌گیری صریحی از ایشان در برابر خلفای عباسی و قیام‌های علوی نظیر قیام شهید فخ گزارش نشده است. با این وجود، ایشان در مناظره و گفتگو با خلفای عباسی و دیگران تلاش می‌کرد از خلافت عباسیان مشروعیت‌زدایی کند.
مناظرات و گفتگوهایی از موسی بن جعفر با برخی عالمان یهودی و مسیحی در منابع تاریخی و حدیثی نقل شده است. گفتگوهای او با عالمان ادیان دیگر، پاسخ به پرسش‌های آنان بوده است. در مسند الامام الکاظم بیش از ۳۰۰۰ حدیث از وی گردآوری شده، که شماری از آنها را برخی از اصحاب اجماع روایت کرده‌اند. همچنین، وی سازمان وکالت را گسترش داد و در مناطق مختلف، افرادی را به عنوان وکیل تعیین کرد. از سوی دیگر، حیات ایشان همزمان با بروز انشعاباتی در شیعه بود و فرقه‌های اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه همزمان با آغاز امامت او و فرقه واقفیه پس از شهادت او شکل گرفت.
منابع شیعه و سنی، علم، عبادت، بردباری و بخشندگی وی را ستوده و او را کاظم و عبد صالح لقب داده‌اند. بزرگان اهل سنت به امام هفتم شیعیان به عنوان یک عالم دینی احترام می‌گذاشته و همچون شیعیان به زیارت قبر او می‌رفته‌اند. آرامگاه امام کاظم(ع) به همراه مرقد نوه‌اش امام جواد(ع) در نزدیک بغداد، به حرم کاظمین شهرت دارد و زیارتگاه مسلمانان به‌ویژه شیعیان است.
نام، نسب و القاب
نسب موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب با شش واسطه به امام علی (ع) می‌رسد. پدر او امام صادق(ع)، ششمین امام شیعیان و مادرش حمیده بربریه است.[۱] کنیه او را ابوابراهیم، ابوالحسن اول، ابوالحسن ماضی و ابوعلی گفته‌اند. وی را به دلیل کنترل خشم خود در برابر بدرفتاری دیگران، کاظم[۲] و به سبب عبادتِ بسیار، عبد صالح لقب داده‌اند.[۳] باب الحوائج نیز از القاب اوست[۴] و مردم مدینه او را زَیْنُ المُجتَهدین(زینت تلاش‌گران) می‌نامیدند.[۵]
زندگی نامه
موسی بن جعفر در ذی‌الحجه ۱۲۷ق[۶] یا ۷ صفر ۱۲۸ق[۷] هنگامی که امام صادق(ع) و همسرش حمیده از حج بازمی‌گشتند، در منطقه ابواء به دنیا آمد.[۸] ولادت او را در سال ۱۲۹ق و در مدینه نیز گفته‌اند.[۹] برخی منابع از علاقه فراوان امام صادق(ع) به او خبر داده‌اند. بنا بر روایت احمد برقی، امام صادق(ع) پس از ولادت فرزندش موسی، سه روز مردم را اِطعام کرد.
موسی بن جعفر(ع) در دوران انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد. در چهار سالگی وی، نخستین خلیفه عباسی به حکومت رسید. از زندگی امام کاظم تا پیش از امامت وی، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز چند گفتگوی علمی در زمان کودکی از جمله گفتگو با ابوحنیفه[۱۰] و عالمان ادیان دیگر که در مدینه رخ داده است.[۱۱]
بر پایه روایتی که در مناقب آمده، وی به صورت ناشناس وارد یکی از روستاهای شام شده و در آنجا با راهبی گفتگو کرده که به مسلمان شدن او و همراهانش انجامیده است. همچنین گزارش‌هایی از سفرهای امام به مکه برای حج یا عمره وجود دارد.[۱۲] چند بار نیز امام از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شده است. جز این موارد، امام بیشتر عمر خود را در مدینه گذرانده است.
همسر و فرزندان
تعداد همسران امام کاظم(ع) روشن نیست. نخستین آنها، نجمه مادر امام رضا است.[۱۳] از تعداد فرزندان او نیز در منابع تاریخی گزارش‌های متفاوتی آمده است. به گزارش شیخ مفید، او ۳۷ فرزند (۱۸ پسر و ۱۹ دختر) داشته است. امام رضا(ع)، إبراهیم، شاهچراغ ، حمزه، إسحاق از جمله پسران و فاطمه معصومه و حکیمه از جمله دختران او هستند.[۱۴] نوادگان امام کاظم(ع) به سادات موسوی شهرت دارند.[۱۵]
دوران امامت
موسی بن جعفر، پس از شهادت امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ق. در سن ۲۰ سالگی به امامت رسید. دوران امامت او با خلافت چهار تن از خلفای عباسی همزمان بود. حدود ۱۰ سال از امامت او در خلافت منصور (حکومت۱۳۶-۱۵۸ق)، ۱۱ سال در خلافت مهدی عباسی (حکومت۱۵۸-۱۶۹ق)، یک سال در خلافت هادی عباسی (حکومت۱۶۹-۱۷۰ق) و ۱۳ سال در خلافت هارون (حکومت۱۷۰-۱۹۳ق) سپری شد. مدت امامت موسی بن جعفر ۳۵ سال بود و با شهادت او در سال ۱۸۳ق امامت به فرزندش، امام رضا (ع) منتقل شد.[۱۶]
روایات
احادیث فراوانی از امام کاظم، در منابع حدیثی شیعه روایت شده است؛ این روایات بیشتر در موضوعات کلامی چون توحید، بداء و ایمان[۱۷] و نیز موضوعات اخلاقی است.[۱۸] همچنین مناجات‌هایی از جمله دعای جوشن صغیر از وی نقل شده است. در اسناد این روایات از او با تعابیری چون الکاظم، ابی‌الحسن، ابی‌الحسن الاول، ابی‌الحسن الماضی، العالم و العبد الصالح یاد شده است. عزیزالله عطاردی ۳۱۳۴ حدیث از او در مُسْنَدُ الامام الکاظم گردآورده است. ابوعمران مروزی از عالمان اهل‌سنت نیز شماری از احادیث امام هفتم شیعیان را در مسند الامام موسی بن جعفر آورده است.[۱۹]
از موسی بن جعفر، آثار دیگری نیز روایت شده است:
رساله‌ای درباره عقل که خطاب به هشام بن حکم نوشته شده است.[۲۰]
رساله‌ای درباره توحید که در پاسخ به سؤالات فتح بن عبدالله است.[۲۱]
علی بن یقطین نیز مسائلی را که از موسی بن جعفر فرا گرفته بود، در کتابی با عنوان مسائل عن ابی الحسن موسی بن جعفر جمع‌آوری کرده است.[۲۲]
شهادت
واپسین روزهای عمر امام کاظم(ع) در زندان سندی بن شاهک سپری شد. شیخ مفید گفته است سندی، به دستور هارون الرشید امام را مسموم کرد و امام سه روز پس از آن به شهادت رسید.[۲۳] شهادت وی ۲۵ رجب سال ۱۸۳ق در بغداد رخ داده است.[۲۴] درباره زمان و مکان شهادت امام کاظم (ع) نظرات دیگری هم وجود دارد.[۲۵]
پس از آن‌که موسی بن جعفر(ع) به شهادت رسید، به دستور سِندی بن شاهک پیکر او را روی پل بغداد قرار دادند و اعلام کردند که موسی بن جعفر به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. درباره چگونگی شهادت وی گزارش‌های متفاوتی وجود دارد؛ بیشتر تاریخ‌نویسان بر این باورند که یحیی بن خالد و سندی بن شاهک او را مسموم کرده‌اند[۲۶] در گزارشی نیز گفته شده او را با پیچیدن در فرش، خفه کرده‌اند.[۲۷] حمدالله مستوفی بدون استناد به هیچ منبعی، به شیعیان نسبت داده که می‌گویند موسی بن جعفر با ریختن سرب گداخته در گلویش به شهادت رسیده است.[۲۸]
برای قراردادن بدن امام کاظم(ع) در معرض دید عموم دو دلیل گفته شده: یکی اثبات این‌که او به مرگ طبیعی از دنیا رفته؛ دیگری باطل کردن باور کسانی که به مهدویت او اعتقاد داشته‌اند.[۲۹]
پیکر موسی بن جعفر(ع) را در منطقه شونیزیه در مقبره خانوادگی منصور که به مقابر قریش شهرت داشت، دفن کردند.[۳۰] مدفن او به حرم کاظمین مشهور است. گفته شده دلیل عباسیان برای این‌که بدن امام را در این مقبره دفن کردند، ترس از آن بود که مبادا مکان دفن او محل تجمع و حضور شیعیان شود.[۳۱]
آرامگاه
آرامگاه امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، در منطقه کاظمین در بغداد به حرم کاظمین مشهور و زیارتگاه مسلمانان به‌ویژه شیعیان است. بر پایه روایاتی از امام رضا(ع)، ثواب زیارت قبر امام کاظم(ع)، با زیارت قبر پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) برابری می‌کند.[۳۲]
برای آگاهی بیشتر پاسخ های زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: زندگی نامه امام جواد علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۰۶٫
نمایه: زندگی نامه امام رضا علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۸۶٫
نمایه: زندگی نامه حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۸۳٫
نمایه: زندگی نامه امام علی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۵۰٫
نمایه: زندگی نامه امام حسن مجتبی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۴۶٫
نمایه: زندگی نامه حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، پاسخ شماره ۴۱٫
نمایه: زندگی نامه امام صادق علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۷۹٫
نمایه: زندگی نامه امام محمد باقر علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۱۰٫
نمایه: زندگی نامه امام هادی علیه السلام از ولادت تا شهادت، پاسخ شماره ۱۱۸٫
[۱] . مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۵.
[۲] . ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.
[۳] . بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.
[۴] . مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۶،۲۲۷؛ قمی، الانوار البهیه، ص۱۷۷.
[۵] . مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۵.
[۶] . طبری، دلائل الإمامة، ص۳۰۳.
[۷] . طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶.
[۸] . مسعودی، اثبات الوصیة، ص۳۵۷-۳۵۶.
[۹] . بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.
[۱۰] . کلینی، الکافی، ج۳، ص۲۹۷؛ همان، ج ۱، ص ۲۲۷٫
[۱۱] . مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵؛ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۴۱۱-۴۱۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۷.
[۱۲] . ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۳٫
[۱۳] . شوشتری، رساله فی تواریخ النبی و الآل، ص۷۵.
[۱۴] . مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۴.
[۱۵] . سمعانی، الانساب، ج۱۲، ص۴۷۸.
[۱۶] . جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۷۹-۳۸۵؛ پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۴۱۳.
[۱۷] . کلینی، الکافی، ج۱، ص ۱۴۱-۱۴۹؛ همان، ج ۲، ص ۳۸-۳۹٫
[۱۸] . قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۸، ۲۹۷-۳۰۷.
[۱۹] . مروزی، مسندالاامام موسی بن جعفر علیه‌السلام، ص۱۸۷-۲۳۲.
[۲۰] . کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۳-۲۰.
[۲۱] . احمدی میانجی، مکاتیب الائمه، ج۴، ص۳۵۷-۳۵۹؛ قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۲۳۸.
[۲۲] . طوسی، الفهرست، ص۲۷۱.
[۲۳] . مفید، الارشاد، ج۲، ص ۲۴۲٫
[۲۴] . همان، ص ۲۱۵٫
[۲۵] . جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۴۰۴.
[۲۶] . مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۳.
[۲۷] . اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۱۷.
[۲۸] . مستوفی، تاریخ برگزیده، ص۲۰۴. به نقل از جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ص۴۰۵.
[۲۹] . اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۶۳.
[۳۰] . صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۹،۱۰۵.
[۳۱] . اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۱۷.
[۳۲] . کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۸۳.