سؤال ۱۹۷: لطفا آداب و طریقه خواندن نماز شب به روش مختصر و طولانی را بطور کامل توضیح دهید؟
پاسخ ۱۹۷: نماز شب مهم‌ترین نماز مستحبی است که ۱۱ رکعت دارد و وقت آن پس از نیمه شب شرعی تا طلوع فجر صادق است. بنا بر آیه «وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ» نماز شب بر پیامبر اکرم(ص) واجب شده و بر سایر مؤمنان مستحب است. در آیات و روایات متعددی بر اهمیت آن تأکید فراوان شده است. و در صورت گذشتن وقت آن، قضای آن نیز مستحب و باعث آمرزش گناهان خواهد بود. [۱]
نماز شب را (بسته به فرصت و توانایی هر شخصی) می توان به دو روش مختصر و طولانی به شرح زیر خواند.
روش مختصر
نماز شب مجموعاً یازده رکعت است:
۱. هشت رکعت آن، که دو رکعت، دو رکعت، مانند نماز صبح خوانده می‌شود و این چهار دو رکعتی آن به نیت نماز شب خوانده می شود.
۲. دو رکعت نماز شفع: بهتر است در رکعت اول آن بعد از حمد، سوره ناس و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره فلق خوانده شود.
۳. یک رکعت نماز وتر: بعد از حمد سه بار سوره توحید و یک بار سوره «فلق» و یک بار سوره «ناس» بخوانیم و می‌توان یک سوره تنها خواند، سپس دست‌ها را برای قنوت به‌سوی آسمان بالا می‌بریم و حاجات خود را از خدا می‌خواهیم. و برای چهل مؤمن دعا می‌کنیم. و طلب مغفرت می‌کنیم و هفتاد مرتبه می‌گوییم: «استغفرالله ربّی و اتوبُ الیه». از پروردگار خود طلب آمرزش و مغفرت می‌کنیم و به‌سوی او بازگشت می‌نمایم. آن گاه ۷ بار می‌گوییم «هذا مقامُ العائذٍِ بکَ منَ النّارِ»؛ این است مقام کسی که از آتش قیامت به تو پناه می‌برد. و بعد از آن ۳۰۰ مرتبه می‌گوییم: «العفو» و سپس می‌گوییم: «ربّ اغفرلی و ارحمنی وتُب عَلیَّ انّکَ انتَ التّوابُ الغفُورُ الرّحیم».[۲]
نکته: اگر کسی فرصت کافی نداشت می تواند به صورت مخفف یعنی فقط سوره حمد را بخواند و نیازی به خواندن سوره دیگر بعد از حمد نیست.[۳] و اگر فرصت خواندن تمام یازده رکعت نماز شب را نداشت می تواند فقط نماز وتر را بخواند.[۴]
روش طولانی
چون بندۀ مؤمن شب از خواب بيدار شود اوّل چيزى كه بايد انجام بدهد آن است كه سجده كند، سپس در سجده يا بعد از سر برداشتن از سجده این دعا را بخواند:
«الحمدُللّٰهِ الَّذٖىْ احْيٰانٖيْ بَعْدَ مٰا امٰاتَنٖيْ وَالَيْهِ النُّشُوْرُ، الْحَمْدُللّٰهِ الَّذٖيْ رَدَّ عَلَيَّ رُوْحٖيْ لِاحْمِدهُ وَاعْبُدَهُ»
وقتی که آماده خواندن نماز شب شد، اين دعا را بخواند:
«اللّٰهُمَّ انٖيْ اتَوَجَّهُ الَيْكَ بِنَبِيِّكَ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ وٰالِهٖ وَاقَدِّمُهُمْ بَيْنَ يَدَيْ حَوٰآئِجٖيْ فَاجْعَلْنٖي بِهِمْ وَجٖيْهًا فِي الدُّنْيٰا وَالٰاخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبٖيْنَ، اللّٰهُمَّ ارْحَمْنٖىْ بِهِمْ وَلٰا تُعَذّبْنٖيْ بِهِمْ وَاهْدِنٖيْ بِهِمْ وَلٰا تُضِلَّنٖيْ بِهِمْ وَارْزُقْنٖيْ بِهِمْ، وَلٰا تُحَرِّمْنٖيْ بِهِمْ وَاقْضِ لٖيْ حَوٰآئِج الدُّنْيٰا وَالٰاخِرَةِ انَّكَ عَلىٰ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدٖيْرٌ وَبِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلٖيْمٌ».
هشت رکعت نماز شب
پس افتتاح كند ركعت اوّل را از نماز شب به تكبيرات سبعۀ افتتاحيّه با ادعيۀ ثلاثه[۵] و افضل آن است كه در ركعت اوّل بعد از حمد سورۀ «قل هو اللّٰه احد» را سى نوبت بخواند و در ركعت دوم سورۀ «قل يا ايّها الكافرون» را، و در شش ركعت ديگر از نماز شب سوره‌هاى بلند مانند سورۀ «انعام» و «كهف» و «انبيا» و «يٰس» بخواند و اگر وقت تنگ شود از خواندن سوره‌هاى بلند كافى است خواندن «حمد» و «قل هو اللّٰه» در هر ركعت، و جايز است كه اختصار به «حمد» تنها كند همچو ساير نوافل.
و بدان‌كه اتّفاق كرده‌اند علماى ما- قدّس اللّٰه ارواحهم- بر اينكه قنوت همچنان‌كه سنّت است در نمازهاى واجبى سنّت است در هرركعت دوم از نوافل، مگر ركعت دوم شفع كه در او قنوت[۶] نيست بلكه قنوت در ركعت سوم است كه آن را وتر گويند.
در قنوت کافی است که این دعا را بگويد: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْلَنٰا وَارْحَمْنٰا وَعٰافِنٰا وَاعْفُ عَنّٰا فِي الدُّنْيٰا وَالْاٰخِرَةِ انَّكَ عَلىٰ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدٖيْرٌ» و سنّت است بلند خواندن قنوت اگرچه در نوافل روز باشد، و همچنين سنّت است تطويل قنوت خصوصاً در نماز شب كه وقت آن وسيع است.
قنوت نماز شب
یکی از قنوتهاى مختصر كه سزاوار است كه در نماز واجب و سنّت خوانده شود اين دعاست:
«الٰهيْ كَيْفَ ادْعُوْكَ وَقَدْ عَصَيْتُكَ وَكَيْفَ لٰا ادْعُوْكَ وَقَدْ عَرَفْتُ حُبَّكَ فٖيْ قَلْبٖيْ وَانْ كُنْتُ عٰاصِيًا، مَدَدْتُ الَيْكَ يَدًا بِالذُّنُوْبِ مَمْلُوَّة وَعَيْنًا بِالرَّجٰآءِ مَمْدُوْدَة، مَوْلٰايَ انْتَ اعْظَمُ الْعُظَمٰآءِ وَا نَا اسٖيْرُ الاسَرٰآءِ، وَا نَا الْاسٖيْرُ بِذَنْبِيٖ الْمُرْتَهِنُ بِجُرْمٖيْ، الٰهٖيْ لَئِنْ طٰالَبْتَنٖيْ بِذَنْبٖيْ لَاطٰالِبَنَّكَ بِكَرَمِكَ، وَلَئِنْ طٰالَبْتَنٖيْ بِجَرِيْرَتٖيْ لَاطٰالِبَنَّكَ بِعَفْوِكَ، وَلَئِنْ امَرْتَ بٖىْ الَى النّٰارِ لَاخْبِرَنَّ اهْلَهٰا ا نٖيْ كُنْتُ اقُوْلُ: لٰا الٰهَ الَّا اللّٰهُ مُحَمَّدٌ رَسُوْلُ‌اللّٰهُ، اللّٰهُمَّ انَّ الطّٰاعَةَ تَسُرُّكَ وَالْمَعْصِيَةَ لٰا تَضُرُّكَ، فَهَبْ لٖيْ مٰا يَسُرُّكَ وَاغْفِرْلٖيْ مٰالٰا يَضُرُّكَ يٰا ارْحَمَ الرّٰاحِمٖيْنَ».
و سنّت است كه ميانۀ هردو ركعت از هشت ركعت نماز شب اين دعا را بخواند:
«اللّٰهُمَّ انٖيْ اسْئَلُكَ وَلَمْ يُسْئَلْ مِثْلُكَ، انْتَ مَوْضِعُ مَسْئَلَةِ السّٰآئِلٖيْنَ وَمُنْتَهىٰ رَغْبَةِ الرّٰاغِبٖيْنَ، ادْعُوْكَ وَلَمْ يُدْعَ مِثْلُكَ وَارْغَبُ الَيْكَ وَلَمْ يُرْغَبْ الىٰ مِثْلِكَ وَانْتَ مُجٖيْبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرٖيْنَ وَارْحَمُ الرّٰاحِمٖيْنَ، وَاسْئَلُكَ بِافْضَلِ الْمَسٰآئِلِ وَانْجَحِهٰا وَاعْظَمِهٰا يٰا اللّٰهُ يٰا رَحْمٰنُ يٰا رَحٖيْمُ، وَبِاسْمٰآئِكَ الْحُسْنىٰ وَامْثٰالِكَ الْعُلْيٰا وَنِعَمِكَ الَّتٖيْ لٰا تُحْصٰى وَبِاكْرَمِ اسْمٰآئِكَ وَاحَبِّهٰا الَيْكَ وَاقْرَبِهٰا مِنْكَ وَسٖيْلَةً وَاشْرَفِهٰا عِنْدَكَ مَنْزِلَةً وَاجْزَلِهٰا لَدَيْكَ ثَوٰابًا وَاسْرَعِهٰا فِى الْامُوْرِ اجٰابَةً وَبِاسْمِكَ الْمَكْنُونِ الاكْبَرِ الْاعَزِّ الْاجَلِّ الْاعْظَمِ الْاكْرَمِ الَّذٖيْ تُحِبُّهُ وَتَهْويٰهُ وَتَرْضىٰ بِهٖ عَمَّنْ دَعٰاكَ [وَتَسْتَجيْبُ لَهُ دُعٰآءً وَحَقٌّ عَلَيْكَ انْ لٰا تُحْرِمَ سٰائِلَكَ وَلٰا تَرُدَّهُ] وَبِكُلِّ‌اسْمٍ‌هُوَ لَكَ فِي التَّوْراةِ وَالْانِجٖيْلِ وَالزَّبُوْرِ وَالْفُرْقٰانِ الْعَظٖيْمِ، وَبِكُلِّ اسْمٍ دَعٰاكَ بِهٖ حَمَلَةُ عَرْشِكَ وَمَلٰائِكَتُكَ وَانْبِيٰاؤُكَ وَرُسُلُكَ وَاهْلُ طٰاعَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ انْ تُصَلِّيَ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وٰالِ مُحَمَّدٍ وَانْ تُعَجِّلَ فَرَجَ وَلِيِّكَ وَابْنِ وَلِيِّكَ وَتُعَجِّلَ خِزْيَ اعْدٰآئِهٖ وَانْ تَفْعَلَ بٖيْ كَذٰا وَكَذٰا». معناى «أن تفعل بى كذا وكذا» اين است كه حاجت خود را سئوال كند، نه اينكه بعد از اين عبارت حاجت خود را بخواهد.
بعد از آن حاجت خود را بخواهد، و تسبيح فاطمۀ زهرا عليها السلام بجا آورد، و بعد از آن دو سجدۀ شكر كند، و بخواند در يكى از دو سجده اين دعا را كه منسوب است به حضرت امام زين‌العابدين- صلوات اللّٰه عليه-:
«الٰهٖيْ وَعِزَّتِكَ وَجَلٰالِكَ وَعَظَمَتِكَ لَوْ انٖيْ مُنْذُ بَدَعْتَ فِطْرَتٖيْ مِنْ اوَّلِ الدَّهْرِ عَبَدْتُكَ دَوٰامَ خُلُودِ رُبُوْبِيَّتِكَ بِكُلِّ شَعْرَةٍ فٖيْ كُلِّ طَرْفَةِ عَيْنٍ سَرْمَدَ الْابَدَ بِحَمْدِ الْخَلآئِقِ وَشُكْرِهِمْ اجْمَعٖينَ لَكُنْتُ مُقَصِّرًا فٖىْ بُلُوْغِ ادٰآءِ شُكْرِ خَفِيّ نِعْمَةٍ مِنْ‌نِعَمِكَ عَلَيَّ، وَلَوْ انٖيْ‌كَرَبْتُ مَعٰادِنَ حَدٖيْدِ الدُّنْيٰا بِانْيٰابٖيْ‌وَحَرَثْتُ ارٰاضٖيْهٰا بِاشْفٰارِ عَيْنٖيْ وَبَكَيْتُ مِنْ خَشْيَتِكَ مثْلَ بُحُوْرِ السَّماواتِ وَالْارَضٖيْنَ دَمًا وَصَدٖيْدًا لَكٰانَ ذٰلِكَ قَلٖيْلًا مِنٖيْ فٖيْ كَثٖيْرِ مٰا يَجِبُ مِنْ حَقِّكَ عَلَيَّ، وَلَوْ انَّكَ الٰهٖيْ عَذَّبْتَنٖيْ بِعْدَ ذٰلِكَ بَعِذٰابِ الْخَلٰائِقِ اجْمَعٖيْنَ وَعَظَّمْتَ لِلنّٰارِ خَلْقٖيْ وَجِسْمٖيْ وَمَلَاْتَ طَبَقٰاتِ جَهَنَّمَ مِنٖيْ حَتّىٰ لٰا يَكُوْنَ فِي النّٰارِ مُعَذَّبٌ غَيْرٖيْ وَلٰا يَكُوْنَ لِجَهَنَّمَ حَطَبٌ سِوٰايَ لَكٰانَ ذٰلِكَ بِعَدْلِكَ عَلَيَّ قَلٖيْلًا فٖى كَثٖيْرِ مَا اسْتَوْجِبُهُ مِنْ عُقُوبَتِكَ»
سپس ده نوبت بگويد: «يٰا اللّٰهُ يٰا اللّٰهُ»
سپس اين دعا را بخواند:
«صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وٰالِهٖ وَارْحَمْنٖيْ وَثَبِّتْنٖيْ عَلىٰ دٖيْنِكَ وَدٖيْنِ نَبِيِّكَ وَلٰا تُزِغْ قَلْبٖيْ بَعْدَ اذْ هَدَيْتَنٖيْ وَهَبْ لٖيْ مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً انَّكَ انْتَ الْوَهّٰابُ».
نماز شفع
بعد از فارغ شدن از هشت ركعت نماز شب و آداب و ادعيه شروع كند در دو ركعت شفع و مفردۀ وتر، و افضل اوقات آن مابين فجر اوّل و فجر دوم است.
در هريك از دو ركعت شفع بعد از حمد سورۀ توحيد بخواند، و اگر خواهد در ركعت اوّل سورۀ «قل اعُوذ بربّ الفلق» و در ركعت دوم سورۀ «قل اعُوذ بربّ النّاس» بخواند.
بعد از سلام دادن اين دعا را بخواند:
«الٰهٖيْ تَعَرَّضَ لكَ فٖيْ هٰذا اللَّيْلِ الْمُتَعَرِّضُوْنَ وَقَصَدَكَ فٖيْهِ الْقٰاصِدُوْنَ وَامَّلَ فَضْلَكَ وَمَعْرُوْفَكَ الطّٰالِبُوْنَ، وَلَكَ فٖيْ هٰذَا اللَّيْلِ نَفَحٰاتٌ وَجَوٰآئِزُ وَعَطٰايٰا وَمَوٰاهِبُ تَمُنُّ بِهٰا عَلىٰ مَنْ تَشٰآءُ مِنْ عِبٰادِكَ وَتَمْنَعُهٰا مَنْ لَمْ تَسْبِقْ لَهُ الْعِنٰايَةُ مِنْكَ، وَهٰا ا نَا ذٰا عَبْدُكَ الْفَقٖيْرُ الَيْكَ الْمُؤَمِّلُ فَضْلَكَ وَمَعْرُوْفَكَ، فَانْ كُنْتَ يٰا مَوْلٰايَ [فٖى هٰذِهِ اللَّيْلَةِ] تَفَضَّلْتَ عَلىٰ احَدٍ مِنْ خَلْقِكَ وَعُدْتَ عَلَيْهِ بِعٰآئِدَةٍ مِنْ عَطْفِكَ فَصَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وٰالِهِ الطّيِّبٖيْنَ الطّٰاهِرٖيْنَ الْخَيِّرٖيْنَ الْفٰاضِلٖيْنَ، وَجُدْ عَلَيَّ بِطَوْلِكَ وَمَعْرُوْفِكَ يٰا رَبَّ‌الْعٰالَمٖيْنَ، وَصَلّى اللّٰهُ عَلىٰ مُحَمَّدٍ خٰاتَمِ النَّبِيٖيْنَ وٰالِهِ الطّٰاهِرٖيْنَ الَّذٖيْنَ اذْهَبَ‌اللّٰهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَهُمْ تَطْهٖيْرًا انَّ اللّٰهَ حَمٖيْدٌ مَجٖيْدٌ، اللّٰهُمَّ انٖيْ ادْعُوْكَ كَمٰا امَرْتَ فَاسْتَجِبْ لٖيْ كَمٰا وَعَدْتَ انَّكَ لٰا تُخْلِفُ الْمٖيْعٰادَ».
نماز وتر
پس از نماز شفع اشتغال نمايد به‌گزاردن مفردۀ وتر. برای این کار ابتدا تكبيرات سبعه و ادعيۀ ثلاثه را بخواند. و بعد از خواندن سوره حمد سه بار سورۀ توحيد و سپس معوذتین (سوره فلق و سوره ناس) را بخواند.
سپس دو قنوت بجا آورد در حالتى‌كه بگريد يا بگرياند خود را (حالت تباکی) و این دعا را بخواند:
«لٰا الٰهَ الَّا اللّٰهُ الْحَلٖيْمُ الْكَرٖيْمُ لٰا الٰهَ الَّا اللّٰهُ الَعَلِيُّ الْعَظٖيْمُ سُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ‌السَّمٰواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الْارَضٖيْنَ السَّبْعِ وَمٰا فٖيْهِنَّ وَمٰا بَيْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ الْعَظٖيْمِ، اللّٰهُمَّ انْتَ اللّٰهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللّٰهُ زَيْنُ السَّماواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللّٰهُ جَمٰالُ السَّماواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللّٰهُ عِمٰادُ السَّمٰواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللّٰهُ قِوٰامُ السَّماوٰاتِ وَالْارْضِ، وَانْتَ اللّٰهُ صَرٖيْخُ الْمُسْتَصْرِخٖيْنَ وَانْتَ اللّٰهُ غِيٰاثُ الْمُسْتَغٖيْثٖيْنَ وَانْتَ اللّٰهُ الْمُفِّرجُ عَنِ الْمَكْرُوْبٖيْنَ وَانْتَ اللّٰهُ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومٖيْنَ وَانْتَ اللّٰهُ مُجٖيْبُ دَعْوَةِ المُضْطَرّيْنَ وَانْتَ اللّٰهُ الٰهُ الْعٰالَمٖيْنَ وَانْتَ اللّٰهُ الرَّحْمٰنُ الرَّحٖيْمُ، وَانْتَ اللّٰهُ كٰاشِفُ السُّوءِ وَانْتَ اللّٰهُ بِكَ تَنْزِلُ كُلُّ حٰاجَةٍ، يٰا اللّٰهُ لَيْسَ يَرُدُّ غَضَبَكَ الّاٰ حِلْمُكَ وَلٰا يُنْجٖي مِنْ عِقٰابِكَ الّاٰ رَحْمَتُكَ وَلٰا يُنْجٖيْ مِنْكَ الَّا التَّضَرُّعُ الَيْكَ، فَهَبْ لٖيْ مِنْ لَدُنْك يٰا الٰهٖيْ رَحْمَةً تُغْنِيٖني بِهٰا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوٰاكَ بِالْقُدْرَةِ الَّتٖيْ بِهٰا احْيَيْتَ جَمٖيْعَ مٰا فِي الْبِلٰادِ وَبِهٰا تُنْشِرُ مَيْتَ الْعِبٰادِ، وَلٰا تُهْلِكْنٖيْ غَمًّا حَتّىٰ تَغْفِرَ لٖيْ وَتَرْحَمَنٖيْ وَتُعَرِّفَنِي الْاسْتَجٰابَةَ فٖيْ دُعٰآئيْ وَارْزُقْنِيْ الْعٰافِيَةَ الى مُنْتَهىٰ اجَلٖيْ، وَاقِلْنٖي عَثْرَتٖيْ وَلٰا تُشْمِتْ بٖيْ عَدُوّيْ وَلٰا تُمَكِّنْهُ مِن رَقَبَتٖيْ، اللّٰهُمَّ انْ رَفَعْتَنٖي فَمَنْ ذَا الَّذٖيْ يَضَعُنٖيْ وَانْ وَضَعْتَنٖيْ فَمَنْ ذَاالَّذٖيْ يَرْفَعُنٖيْ، وَانْ اهْلَكتَنٖيْ فَمَنْ ذَاالَّذٖيْ يَحُوْلُ بَيْنَكَ وَبَيْنٖيْ اوْ يَتَعَرَّضُ لَكَ (لَهُ) فٖيْ شَيْ‌ءٍ مِنْ امْرٖي، وَقَدْ عَلِمْتُ انْ لَيْسَ فٖيْ حُكْمِكَ ظُلْمٌ وَلٰا فٖيْ نِقْمَتِكَ عَجَلَةٌ، فَانَّمٰا يَعْجَلُ مَنْ يَخٰافُ الْفَوْتَ وَانَّمٰا يَحْتٰاجُ الَى الظُّلْمِ الضَّعٖيْفُ، وَقَدْ تَعٰالَيْتَ عَنْ ذٰلِكَ يٰا الٰهٖيْ، فَلٰا تَجْعَلْنٖيْ لِلْبَلٰاءِ غَرَضًا وَلٰا لِنِقْمَتِكَ نَصَبًا وَمَهِّلْنٖيْ وَنَفِّسْنٖيْ وَاقِلْنٖيْ عَثْرَتٖيْ وَلٰا تُتْبِعْنٖيْ بِبَلٰاءٍ عَلىٰ اثْرِ بَلٰاءٍ فَقَدْ تَرىٰ ضَعْفٖيْ وَقِلَّةَ حٖيْلَتٖيْ، اسْتَعٖيْذُ بِكَ اللَّيْلَةَ فَاعِذْنٖيْ وَاسْتَجٖيْرُ بِكَ مِنَ النّٰارِ فَاجِرْنٖيْ وَاسْئَلُكَ الْجَنَّةَ فَلٰا تَحْرِمْنٖيْ».
سپس بخواند در قنوت هردعا كه خواهد، و هفتاد نوبت استغفار كند به اين طريق: «اسْتَغْفِرُ اللّٰهَ رَبٖىْ وَاتُوْبُ الَيْهِ» (یا بگوید استغفر اللّٰه واسأله التوبة) و بعد از آن دعا كند از براى چهل‌شخص يا بيشتر ازبرادران مؤمن به‌اين‌طريق: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لفلٰان و فلان» و اسم ايشان را ذكركندتاآخر. و اگر صد نوبت استغفاركند افضل است وثواب آن بيشتراست.
سپس هفت نوبت بگويد:
«اسْتَغْفِرُاللّٰهَ الَّذٖيْ لٰا الٰهَ الّاٰ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّوْمُ بِجَمٖيْعِ ظُلْمٖيْ وَجُرْمٖيْ وَاسْرٰافٖيْ عَلىٰ نَفْسٖيْ وَاتُوْبُ الَيْهِ»
بعد بگويد:
«رَبِّ اسَأْتُ وَظَلَمْتُ نَفْسٖيْ وَبِئْسَ مٰا صَنَعْتُ وَهٰذِهٖ يَدٰايَ يٰا رَبِّ جَزٰاءً بِمٰا كَسَبْتُ وَهٰذِهٖ رَقَبَتٖيْ خٰاضِعَةً لِمٰا اتَيْتُ، وَهٰا انَا ذٰا بَيْنَ يَدَيْكَ فَخُذْ لِنَفْسِكَ مِنْ نَفْسِي الرِّضٰا حَتّىٰ تَرْضىٰ، لَكَ الْعُتْبىٰ لٰا اعُوْدُ»
سپس سيصدنوبت‌بگويد: «الْعَفْوَ الْعَفْوَ»
بعد بگويد: «رَبِّ اغْفرْلٖيْ وَارْحَمْنٖيْ وَتُبْ عَلَيَّ انَّكَ انْتَ التّٰوّابُ الرَّحٖيْمُ».
و بدان‌كه قنوت در نماز وتر در ركعت سوم است پس در ركعت دوم شفع قنوت نخواند. و اگر وقت تنگ باشد از تطويل قنوت اختصار كند برآن چه وقت وسعت آن داشته باشد.
بعد از سلام، تسبيح فاطمۀ زهرا عليها السلام را بجاآورد و بعد از آن سجده كند و اين دعا را بخواند:
«اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وٰالِهٖ وَارْحَمْ ذُلٖيْ بَيْنَ يَدَيْكَ وَتَضَرُّعٖيْ الَيْكَ وَوَحْشَتٖيْ مِنَ النّٰاسِ وَانْسٖي بِكَ يٰا كَرٖيْمُ، يٰا كٰائِنًا قَبْلَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يٰا كٰائِنًا بَعْدَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يٰا مُكَوِّنَ كُلِّ شَىْ‌ءٍ لٰا تَفْضَحْنٖيْ فَانَّكَ بٖيْ عٰالِمٌ وَلٰا تُعَذِّبْنٖيْ فَانَّكَ عَلَيَّ قٰادِرٌ، اللّٰهُمَّ انٖىْ اعُوْذُبِكَ مِنْ كَرْبِ الْمَوْتِ وَمِنْ سُوْءِ الْمَرْجِعِ فِي الْقُبُورِ وَمِنَ النَّدٰامَةِ يَوْمَ الْقِيٖامَةِ اسْئَلُكَ عيْشَةً هَنٖيئَةً وَمِيْتَةً سَوِيَّةً وَمُنْقَلَبًا كَرٖيْمًا غَيْرَ مُخْزٍ وَلٰا فٰاضِحٍ، اللّٰهُمَّ انَّ مَغْفِرَتَكَ اوْسَعُ مِنْ ذُنُوْبٖيْ وَرَحْمَتَكَ ارْجىٰ عِنْدٖيْ مِنْ عَمَلٖيْ، فَصَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ لٖيْ يٰا حَيًّا لٰا يَمُوْتُ».[۷]
وقت نماز شب
وقت نماز شب از نصف شب است تا طلوع فجر دوم و هر چند به فجر دوم نزديكتر باشد ثواب آن بيشتراست. واگر بعد از گزاردن چهار ركعت فجر دوم طالع شود چهار ركعت باقى نافله را مخفّف (به روش آسان خواندن به این صورت که فقط سوره حمد را بخواند) بگزارد. و اگر قبل از گزاردن چهار ركعت طالع شود نافله را قطع كند و به نماز صبح اشتغال نمايد. و جايز است كه نماز شب را در اوّل شب بگزارد هر گاه ترسد كه در نصف شب بيدار نشود.و وقت نماز شفع و وتر بعد از فارغ شدن نماز شب است، و افضل آن است كه شفع و وتر را ما بين فجر اوّل و فجر دوم بجاآورد.و وقت نافلۀ صبح بعد از فارغ شدن است از شفع و وتر و وقت آن مى‌كشد تا پيدا شدن سرخى مشرق.[۸]
نشسته خواندن نماز شب
همۀ نوافل را می توان نشسته خواند و اگر چه در حالت اختيار باشد و ضرورتى نباشد، بلكه سواره و در حين راه رفتن نيز مى‌توان بجا آورد و در اين صورت، ركوع و سجود را به اشاره به جا مى‌آورد.
اگر نشسته به جا آورد جايز است كه به عوض يك ركعت ايستاده، يك ركعت نشسته بخواند. و جايز است كه به عوض يك ركعت ايستاده، دو ركعت نشسته بخواند و در اين صورت كه به عوض يك ركعت دو ركعت بكند، ثواب نوافل كم نخواهد شد.
نکته: در صورت اول كه يك ركعت نشسته را به عوض يك ركعت بكند، ثواب نصف نوافل را خواهد داشت؛ هم چنان كه از اخبار[۹] مستفاد مى‌شود. و لذا از اين جهت ايستاده خواندن نوافل افضل است. و در بعضى اخبار[۱۰] رسيده كه در صورتى كه نشسته نوافل را به جا آورد، هرگاه در آخر سوره برخيزد و ايستاده سوره را تمام كند و ركوع كند، آن نافله، نافلۀ ايستاده محسوب مى‌شود. و در وتيره كه دو ركعت بعد از نماز خفتن است، نشسته و ايستاده هر دو جايز است.و بعضى[۱۱] نشستن را افضل دانسته‌اند. و نظر به اخبار مكرر، ايستادن افضل است. و به هر تقدير، ظاهر آن است كه بايد دو ركعت باشد و يك ركعت ايستاده كافى نيست.[۱۲]
خواندن نماز شب توسط مستحاضه
خلافى نيست در اين كه مستحاضه اگر خواهد نماز شب بخواند، ميان نماز شب و نماز صبح به يك غسل جمع مى‌كند.[۱۳]
نماز وتر اسم سه رکعت آخر نماز شب
مشهور ميان متأخرين آن است كه وتر، اسم يك ركعت آخر از نماز شب است و دو ركعت پيش از آن مخصوص است به اسم شفع. و مستفاد از احاديث[۱۴] آن است كه وتر، اسم هر سه ركعت است، ليكن دو ركعت به يك سلام است و يك ركعت به يك سلام على حده؛ هم چنان كه معروف است.[۱۵]
البته در بعضى اخبار رسيده[۱۶] كه جايز است هر سه ركعت را به يك سلام بكند. و گويا اين اخبار محمول بر تقيّه باشد و جدا كردن يك ركعت از دو ركعت به سلام على حده متعين است.[۱۷]
بلند خواندن نماز شب
مستحب است که انسان نماز شب را بلند بخواند تا اگر از خانواده‌اش کسی می‌خواهد برای به نماز شب برخیزد بیدار شود، البته بدیهی است که استحباب بلند خواندن نماز شب در جایی است که شخص از ریا و سُمعه[۱۸] باشد و اگر خدای ناخواسته خوف ریا و سُمعه در بلند خواندن باشد باید آهسته بخواند.[۱۹]
برای آگاهی بیشتر پاسخهای زیر را مطالعه فرمایید:
نمایه: فضیلت نماز شب در آیات و روایات معصومین علیهم السلام، پاسخ شماره ۱۹۶٫
نمایه: زمان ارتباط با خدا و شرایط استجابت قطعی دعا، پاسخ شماره ۸۱٫
[۱] . ر. ک: پاسخ شماره ۱۹۶ (نمایه: فضیلت نماز شب در آیات و روایات معصومین علیهم السلام).
[۲] . امام خمینی، روح‌الله، رساله نوین، ج ۱، ص ۱۷۰.
[۳] . الغاية القصوى في ترجمة العروة الوثقى، ج۱، ص ۳۲۱٫
[۴] . من لا یحضره الفقیه (ترجمه)، ج ۱، ص ۲۹۵٫
[۵] . ر. ک: جامع عباسی و تکمیل آن (محشی – ط جدید)، ص ۱۳۳؛ به اين طريق كه سه تكبير بگويد و بعد از آن اين دعا بخواند: «اللّٰهُمَّ انْتَ الْمَلِكُ الحَقُّ لٰا الٰهَ الّاٰ انْتَ سُبْحٰانَكَ انٖي ظَلَمْتُ نَفْسٖىْ فَاغْفِرلٖىْ ذَنْبٖيْ انَّهُ لٰا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ الّاٰ انْتَ» بعد از آن دوتكبير بگويد واين دعاء بخواند: «لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ وَالْخَيْرُ فٖيْ يَدَيْكَ وَالشَّرُّ لَيْسَ الَيْكَ وَالْمَهْدِيُّ مَنْ هَدَيْتَ لٰا مَلْجَا مِنْكَ الّاٰ الَيْكَ سُبْحٰانَكَ وَحَنٰانَيْكَ تَبٰارَكْتَ وَتَعٰالَيْتَ سُبْحٰانَكَ رَبَّنٰا وَرَبَّ الْبَيْتِ الْحَرٰامِ» و بعد از آن دوتكبير بگويد واين دعا بخواند: «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ عٰالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهٰادَةِ حَنٖيْفًا مُسْلِمًا وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلٰاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيٰايَ وَ مَمٰاتِي لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ لٰا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذٰلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ».
[۶] . اقوى استحباب قنوت است در شفع نيز، اگرچه اولى اين است كه به قصد مطلق دعا بجابياورد
[۷] . جامع عباسی و تکمیل آن (محشی – ط جدید)، ص ۱۸۶-۱۹۱٫
[۸] . جامع عباسی و تکمیل آن (محشی – ط جدید)، ص ۱۷۹-۱۸۰٫
[۹] . وسائل الشيعة ۵: ۴۹۱- ۴۹۲، باب ۴ و ۵ من أبواب القيام.
[۱۰] . وسائل الشيعة ۵: ۴۹۸، باب ۹ من أبواب القيام.
[۱۱] . مدارك الأحكام ۲: ۲۹۰؛ وسائل الشيعة ۴: ۴۸، باب ۱۳ من أبواب اعداد الفرائض، ح ۹ و ص ۵۱ ح ۱۶٫
[۱۲] . تحفه رضویه، ص ۲۶۱، مسأله ۶٫
[۱۳] . مجمع الرسائل (محشی صاحب جواهر)، ص ۵۶۸، مسأله ۱۷۸۱؛ تحفه رضویه، ص ۱۸۱، مسأله ۴٫
[۱۴] . وسائل الشيعة ۴: ۴۷، باب ۱۳ من أبواب اعداد الفرائض، ح ۶ و ۷٫
[۱۵] . تحفه رضویه، ص ۲۶۱، مسأله ۷٫
[۱۶] . وسائل الشيعة ۴: ۶۵- ۶۶، باب ۱۵ من أبواب اعداد الفرائض، ح ۱۵- ۱۷٫
[۱۷] . تحفه رضویه، ص ۲۶۲، ذیل مسأله ۷٫
[۱۸] . انجام دادن کار نیک است به انگیزه اینکه آن کار نیک را مردم بشنوند.
[۱۹] . ر. ک: کتاب شمع سحر، شب مردان خدا.